Ağayar Şükürov
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ÇARLIQ VƏ SOVET DÖNƏMLƏRİ
www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 19 Ömər Xan “Xoca Əhməd Yesəvini ziyarət edəcəyəm” deyərək Türkistana qabaqcıl əsgərlər göndərir. O dönəmdə Türkistanın başında Buxara Xanlığının təyin etdiyi Qazax Törəsi Tokay Törə dayanırdı. Ömər Xanın əsgərləri səhərə yaxın yatan növbətçiləri əsir alıb şəhərin qapısını açır və xalq yuxuda ikən Türkistanı döyüşsüz ələ keçirir. Tokay Törə uşaqlarıyla birlikdə fürsət tapıb Buxaraya qaçır. Bundan sonra Ömər Xan ordusuyla Türkistana gəlib ətrafdakı Qazaxları da özünə tabe etdirir. Ömər Xan Türkistanda Yesəvi Türbəsində bir müddət qalır və 70 qoyun qurban kəsir. Ömər Xan ziyarətindən sonra Şihalbtalı Türkistanı idarə etmək üçün məsul edib Xokanta qayıdır. Ömər Xan Xokanta daxil olan zaman böyük şənlik edilir. Xan xalqa gümüş axçalar paylayır və şəhərin qabaqcıl adamlarını bir yerə yığaraq özünü “Emirül-Müslimin” elan etdirir. Tac qoyur və yeni tituluyla möhür düzəltdirir. O, artıq özünü Çingiz Xan və Teymurilərlə bərabər tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, Türkistan şəhərinin hakimiyyətini almaqla özünə Əmirül-Müslimin titulu verməyə haqq görə bilən Ömər Xanın bu davranışı, bu şəhərin nə dərəcə mühüm olduğunun da gözəl izahıdır. Buxara Xanlığı da Türkistanın əlindən getməsini asan qəbul edə bilmir və Tokay Törə Buxaradan qoşun götürüb təkrar Türkistana gəlsə də, müvəffəqiyyət qazana bilmir. Bu uğursuzluqların əvəzini Buxarada canıyla ödəyir. 1821-ci ildə Tentek Törə isimli Qazax Törəsi Xokantdan ayrılmaq istəyir. Buna görə Ömər Xan Ebulqasımın başçılığı ilə ordu göndərir. Tentek Törə 12 min adam toplayaraq Sayramda Ebulqasımı qarşılayır, ancaq məğlub olar. Türkistan 1864-cü ili təkrar Xokantdan ayrılmaq istəsə də, yenə müvəffəqiyyət qazana bilmir. Şəhər eyni il, 12 iyun 1864-cü ildə rusların əlinə keçir. Bu arada Abılay Xanın nəvələrindən və Kensarı Xanın oğlu Sadık Törə də Türkistanın rusların əlinə keçməməsi üçün adam toplayıb döyüşə qoşulur. www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 20 ÇARLIQ VƏ SOVET DÖNƏMLƏRİ Rus ordusu 1864-cü ildə iyun ayının əvvəllərində Türkistana hücuma keçir və Əhməd Yesəvi Türbəsi yox olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalır. Türkistan şəhəri bu hücuma 12 gün davam gətirir. Hücum zamanı rus topçularının atəşindən türbə 11 yerdən zərbə alır. Ruslar şəhər təslim olmazsa, türbəni yıxacaqları ilə təhdid edirlər. 12 gün hücuma davam gətirən şəhərin qabaqcıl adamları bu təhdidlərin həqiqət ola biləcəyini görüncə ağ bayraq qaldırmaq məcburiyyətində qalırlar. Ruslar Türkistan şəhərini işğal edərkən Yesəvi Həzrətlərinin xalq üzərindəki dərin mənəvi təsirini istifadə etdikləri kimi, daha sonrakı illərdə xalqı öz yanlarına çəkmək üçün də bu amili dəyərləndirirlər. Qaynaqlar Türkistanın işğalından sadəcə 5 il sonra A.Kun isimli bir tarixçinin, 1871-72-ci illərdə orijinal fotolarla Türkistan albomu hazırladığını bildirir. O illərdə dünyada tarixi sənət əsərlərinə olan maraq da artırdı. Bu gün Yesəvi Türbəsi Muzeyinin arxivində bir neçə surətini görə bildiyimiz bu şəkillərdə türbənin ətrafı uçuqlarla dolu görünür. 1884-cü ildə Çar idarəsi Türbənin təmiri üçün böyük miqdarda pul ayırır, lakin bu təmir nəticəsində türbə pozulur. Çarlığın bu səyi müsbət nəticə verməyincə, 1907-ci ildə xalqdan yardım toplanaraq təmir işlərinə başlanılır. 1910-cu ildə təkrarlanan bu kampaniya ilə bəzi bölmələr təmir olunur. Ruslar 1875-ci ildə Türkistanda yeni şəhər planını müzakirəyə çıxarırlar. Yesəvi Türbəsinin şimal şərqinə əsgər qarnizonu və onun ətrafına da zəruri tikililər inşa edirlər. Yeni şəhər bir-birini kəsən iki prospektə yol açılan küçələrdən əmələ gələcəkdi. Daha sonra cənub şərq nöqtəsində birləşməli olan yeni şəhərlə qədim Türkistanın haradasa əlaqələri yoxdur. Bu gün Türkistanın İcra Hakimiyyəti, məhkəmə, vergi idarəsi kimi qurumların olduğu bölgə bu yeni şəhər səmtindədir. Türkistan üçün mühüm inkişaf istiqamətlərindən biri də 1901- 1902-ci illərdə şəhərdən 4,5 km qərbdə Daşkənd-Orenburq dəmiryolu üzərində stansiya qurulmasıdır. Bu illərdən etibarən stansiyanın ətrafında Barisofka adıyla bir kənd yaranır. Stansiya kəndi başlanğıcda şəhərdən ayrı ikən, 1909-cu ildə stansiyadan şəhərə doğru uzanan bir prospekt salınır. Bu prospekt daha sonrakı illərdə Türkistanın ən hərəkətli bölgəsi olacaqdır. Stansiya prospekti inkişaf edir və 1960-cı illərdə isə stansiya şəhəri ilə Türkistan birləşir. www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 21 Qazax xalqının ilk milli mətbuat orqanlarından olan “Qazax Qəzeti”ndə 1913-cü ildə Böyük Qazax milliyyətçisi Mircakıp Dövlətin “Həzrət Sultan” başlıqlı yazısı o günlərdəki Türkistan şəhəri ilə bağlı mühüm məlumat verir. “Həzrət Sultan” bu gün də Əhməd Yesəvi üçün Qazaxlar arasında tez-tez istifadə olunan ifadələrdən biridir. Mircakıp o illərdəki Türkistana olan marağı və xalqın vəziyyətini aşağıdakı kimi təsvir edir: “Hansı yörənin Qazaxı olursa olsun, hər Qazax Həzrət Sultan adını bilir. “Həzrət Sultana gedirik” ifadəsi Qazaxlar arasında tez-tez işlədilir. Həzrət Sultanı ziyarətə istəkli təqva əhli və sufilər, Qazaxlar arasında çoxdur. Həzrət Sultana baş çəkib qayıdanlar həccə gedənlərdən etibar cəhətdən bir az olurlar. Onlar ziyarətlərini həcc qiyafətləri içində edirlər və məmləkətlərinə o geyimlərlə dönürlər. Xalq onlara Məkkədən gələn hacılar kimi hörmət edib əllərini sıxır. Qazaxlar Türkistana belə hörmət göstərsələr də, Həzrət Sultanın orada olduğunu bilsələr də, əksəriyyət onlar haqqında çox az şey bilir. May ayının birində Daşkəndə gedərkən mən də Türkistana dönüb Həzrət Sultanı ziyarət etdim. ... Hazırda Həzrət Sultan Türbəsinin hər tərəfi yarılmış və uçacaq kimi bir görünür. “Xoca Əhməd Yesəvinin nəsliyik” deyə yüz illərdir türbəyə sahib çıxaraq bura gələn ziyarətçilərdən faydalanan xocaların, türbənin sonsuza qədər yaşaması üçün bir iş görməyə niyyətləri yoxdur. 1910-cu ildə “Xoca Əhməd Yesəvi Türbəsini təmir edəcəyik” deyərək xalqdan külli miqdarda (12 min som) vəsait toplandı. Kozloviski adında bir mühəndis təmir işlərinə başladı. Daha işin onda biri belə bitmədən xocalar mühəndislə dalaşıb onu geri göndərdilər. Onlardan hesab soran heç kim yoxdur. Xocalar kənd-kənd gəzib Qazaxlardan Türbənin təmiri üçün mal toplayırlar.” Mustafa və Gulamkadir adlanan xocaların 1910- cu ildə Atbasar yörəsi Kayıtavıl adlanan kənddən topladıqları pulları nə etdikləri məlum deyildir. Yenə Evliyaata yörəsi Qazaxı, Botbay Boyundan Hurməhəmməd Beki oğlu isimli bir varlı, Həzrət Sultanın ziyarətinə böyük miqdarda pulla gedir və Şuham adlı Xocaya, 100 atla birlikdə çoxlu pul verir. Onun da nəticəsindən xəbər yoxdur. ... Bu hadisələr də göstərir ki, Türkistanlı Xocaların Türbəni təmir etdirməyə niyyətləri yoxdur. Türkistan rəhbərliyindəki müsəlmanları Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|