1 Willem F. van Eekelen

 

564

mayaraq ki,şübhəsiz,SNT Alyansa yeni üzvlər gətirməklə çox uğurlar qazanmış-

dır,Dunay proqramın məhdudluğunu obyektiv səbəblərə bağlayır. “SNT –nin inka-

redilməz çatışmamazlığı isə odur ki, o əsasən üzvlər və tərəfdaşlar arasında əlaqə-

lər qurarkən, tərəfdaşların öz arasında münasibətlərə az fikir verib”-deyə o yazır. 

“Bu elə bir vəziyyətə gətirib çıxarıb ki, NATO münasibətlərin episentrinə çevrilib 

və belə də qalmaqda davam edir. Aydın məsələdir ki, bu NATO –nun, onun üzv və 

həmfikir dölətlərinin təhlükəsizlik maraqlarına cavab verir. Lakin belə bir struktu-

run proqramla bağlı bütün dövlətlərin maraqlarına nə dərəcədə cavab verdiyi hələ 

aydınlaşdırılmalıdır”. 

Paradoksal görünən yekun analizdə,Soyuq Müharibənin bitməsi, bölgə ölkələ-

rinin yeni regional ikili sazişlər əldə etməsi üçün kifayət etməmişdir deməsidir. Du-

nayın qənaətincə,xarici təsirlər bu strukturların çiçəklənməsi üçün ən böyük təsirə 

malik olmuşdur. Bu xarici təsirlər,”yeni”Avropadakı real güclərdir və onlar Soyuq 

Müharibədən sonrakı dövrdə güc və nüfuzu əks etdirir. 

 

 Dövlət Kəşfiyyatının İdarə Olunması-Universaı Nümunə 

  

Bu fəsildə,demokratik ölkədə  kəşfiyyatın istifadə olunmasına yönələn yeganə 

fəsil,Fred Şreyerin “Kəşfiyyatin İdarə Edilməsi və Onun Üzərində Nəzarət” yazısı-

dır və o,kəşfiyyat sistemlərinin inkişafı və tətbiqi ilə və onu nəzarət edən funksiya-

larla bağlı faydalı, qısa bir mənbədir. Başqa daha çox görülən işlərdən bəhs edən 

yazılardan fərqli olaraq, Şreyer,ilk səhifələrdə, kəşfiyyatın təkcə nədən ibarət oldu-

ğunu yox,həm də kəşfiyyat aparatının dövlətə necə xidmət etməli olduğunu göstə-

rir.Lakin onun əsas məqsədi,bu kitabın məramına uyğun olaraq,yəni demokratik 

sistemlərdə  təhlükəsizlik funksiyalarının yaxşılaşdırılması  məqsədi olaraq,dövləti, 

kəşfiyyat funksiyalarını necə daha yaxşı idarə etməsi haqqında fikirlərlə təmin et-

məkdir. 

 

•   Kəşfiyyat dairəsinin idarə edilməsi  

 

Şreyerin qeyd etdiyi kimi,kəşfiyyat funksiyaları,özlərinin  əsas fəaliyyəti olan 

kəşfiyyat toplama və analizi vasitəsilə,siyasi rəhbərliyə xidmət edir. Bu iki fəaliy-

yət,xüsusilə də inkişaf etmiş ölkələrdə daha sonra təkmilləşir və hökümətləri müəy-

yən növ informasiyalar almaları üçün bir prosesə aparır. Bu cür müəyyən olunmuş 

sistemlərdə  ən ümumi olanı  kəşfiyyat dairəsi  konsepsiyasıdır: bu elə prosesdir 

ki,informasiya əldə edilir,kəşfiyyata çevrilir və siyasi rəhbərliyə,hərbi rəhbərliyə və 

öz hüquq və  vəzifələrini icra etmək üçün ehtiyacı olan lazımi idarələrə çatdırılır. 

Bu kəşfiyyat dairəsi beş növ addımdan ibarətdir: planlama və istiqamətlənmə; mə-

lumatların toplanması; informasiya üzərində işləmə, analiz və nəticə ortaya qoyma 

---

 

565

və məlumatların yayılması. İcra orqanlarının hər bir addıma necə müdaxilə etməsi 

ilə bağlı bir ümumiləşdirmə aparaq. 

 

•  Planlama və İstiqamətlənmə 

 

Bu mərhələ,təhlükə qiymətləndirməsi aparıb lazım olan məlumatları və ya tam 

hazırlanmamış strategiya və siyasət məsələlərinin prioritet siyahılarını müəyyən et-

məkdən başlayıb,həm də hansı dövlətlərin,beynəlxalq və ölkədaxili subyektlərin 

kəşfiyyat altında olmasına qərar verməkdən başlayıb,son kəşfiyyat məlumatını sifa-

rişçiyə çatdırmağa qədər bütöv kəşfiyyat səylərini idarə etməyi nəzərdə tutur. Bu 

bütöv proses sorğu ilə və ya sifarişçinin başlıca tələbatlarını ödəmək üçün müəyyən 

mövzular üzrə kəşfiyyat tələbləri təşəbbüsü ilə edilir. 

 

•  Kəşfiyyat Toplanması  

 

Bu son kəşfiyyat məlumatını ortaya qormaq üçün informasiya toplanmasıdır. 

Bu proses, həm açıq,həm də gizli mənbələri və dövlətin sahib olduğu(və ya olmadı-

ğı) texniki toplama yollarını əhatə edir 

 

•  İnformasiya üzərində işləmə 

 

Kəşfiyyat məlumatları üzərində işləmə,geniş miqyaslı məlumat bazası və infor-

masiyanı kəşfiyyat təhlilçisi üçün daha faydalı formata salmaqdan ibarətdir. Bura 

başqa dildən tərcümə,kodların açılması daxildir.Təhlilçilərə getməyən informasiya 

növləşdirilir və  kompyuterlə tez bərpası üçün arxivə salınır. 

 

•  Analiz və nəticə ortaya qoyma 

 

Bu məlumat və bilginin son kəşfiyyat materialına çevrilməsidir və brifin-

qlər,qısa hesabatlar və ya uzun tədqiqat materialları kimi təqdim oluna bilər. Ana-

lizlər, hadisələri və şərtləri qiymətləndirən və tutuşduran  və açıq informasiyanın və 

sirlərin qarışığından ortaya qoyulmuş insan şərhlərindən asılı olur. Kəşfiyyat təhlil-

çilərinin şərhləri dövlət maraqları ilə məhdudlaşır, baxmayaraq ki, ümumi kateqori-

yalara cari hadisələr,niyyətlər,imkanlar,mümkün və ehtimal olunan gedişlər,müxtə-

lif bölgələr və problemlər,təşkilatlar,qruplar və ya siyasi,iqtisadi, maliyyə,elmi,hər-

bi və ya bioqrafiya kimi müxtəlif kontekstdəki şəxsiyyətlər daxildir. 

 

 

 

---

 

566

•  Məlumatların yayılması  

 

Kəşfiyyat dairəsini son nöqtəsi, Məlumatların yayılması,son məhsulun kəşfiy-

yat istehlakçısına yayılmasını təmin edir, yəni kəşfiyyat dairəsinin yaranmasını tö-

rədən sifarişçiyə verilir Bu mərhələdə  səhv üçün imkanlar olur. İnformasiyanın 

faydalı olması üçün, onun beş mühüm özəlliyi olmalıdır: aktuallığı,vaxtında olma-

sı,dəqiqliyi,məzmunu və mümkün qədər siyasi olmaması. 

Şreyer bildirir ki,səmərəli kəşfiyyat idarəetməsi,kəşfiyyat dairəsinin optimal 

idarə edilməsindən asılıdır. Kəşfiyyat dairəsinin bu xülasəsi,inkişaf etmiş ölkələr-

dəki mövcud kəşfiyyat proseslərinin hədsiz sadələşdirilmiş forması olmasına bax-

mayaraq,hökümət və siyasi liderlərin harada müdaxilə edib prosesi daha yaxşı ida-

rə etməsi üçün faydalıdır. Onların kəşfiyyat tələbatlarını müəyyən edərək, siyasi 

rəhbərlik,onların gündəlik işlərini görmək üçün  imkan yaradaraq,kəşfiyyat xidmət-

lərinin səylərini yönləndirir. Gələcəkdə çiçəklənən kəşfiyyat funksiyaları,  ən mü-

hüm sifarişçilərə  tam dəstək vermək üçün prosesin bütün elementlərini bir yerə yı-

ğıb inteqrasiya etmək bacarığı olacaqdır. 

 

•  Kəşfiyyata Nəzarət 

 

Məxsusi milli tarix,mədəniyyət və  ənənələrdən doğan siyasi təsisatları analiz 

edərkən,müxtəlif əhəmiyyətli fərqliliklər görünür.Bu həm də,kəşfiyyat xidmətləri-

nin nəzarəti ilə də bağlıdır. Şreyer dediyi kimi, ““Demokratik nəzarətin” vahid mo-

deli yoxdur və həm də kəşfiyyat xidmətləri üzərində demokraik nəzarətin də müəy-

yən edilmiş normativ modelləri yoxdur. Səmərəli nəzarətə  gəldikdə, demokratik 

strukturlar nəzdində,  müəyyən dərəcələrə qədər  bütün üç funksiya kifayət qədər 

ümumilik daşıyır:qanunvericilik orqanları,icra və məhkəmə orqanları. Demokratik 

nəzarətin uğuru üçün,  kəşfiyyat fəaliyyətlərinin qanunilik,proporsionallıq və qanu-

nauyğunluğunu təmin etmək məqsədilə, bütün alt-funksiyalar geniş hakimiyyət,he-

sabatlılıq  və  nəzarət  “paketi” içində öz funksiyalarını yerinə yetirmələri təmin 

edilməlidir.Onsuz da kəşfiyyat ictimaiyyətdən geniş müdaxilə gözləmir. 

 

•  İcra nəzarəti və Hesabatlılıq 

 

Kəşfiyyat xidmətləri üzərində icra nəzarətinin ən vacib tərəfi xidmətlər üzərin-

də açıq aydın aparıcı istiqamətlərin olmasıdır.Şreyer qeyd etdiyi kimi, siyasi rəh-

bərliyin istiqaməti kəşfiyyatın işinin həm əsasını təşkil edir,həm də ona katalizator 

rolunu oynayır. Kəşfiyyat siyasi rəhbərlikdən istiqamət almasa,resursların yanlış is-

tiqamətə  sərf edilməsi və israf edilməsi  şansları artır. Kəşfiyyat xidmətləri hansı 

məlumatları toplamalı olduqlarını və nə zaman onları toplamalı olduqlarını bilməli-

---