AdigöZƏl bəy qarabağnamə
Yüklə 2,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
O gələn kimi (göstərdiyim) xidmətlər və çəkdiyim zəhmətlərlə ətraflı surətdə tanış oldu və rütbəmi artırdı. Onun yaxın adamlarından biri və məxfi məşvərətçisi oldum. Böyük sədaqətlə xidmətlər göstərdim. İran barəsində tədbirlər gördüm, qasidlər göndərib işləri yoluna qoydum. Gördüyüm işlər və tədbirlərin hamısı "İxrabat" jurnalında serdarların dəftərxanasında yazılmış (və qeyd edilmişdir). Hərgah arzu edib görmək istəsəniz, sizə məlum və aşkar olacaqdır. (Axırda), knyaz Abxazov cənab general Paskeviçin hüzuruna yazdı. Mənə kapitan rütbəsi ilə dörd yüz manat pensiya verilməsi barəsində vasitəçilik etdi 1 . İqtidar və nəcabət sahibi sərdar cənabları da bütün xalqların canlarının sahibi olan böyük imperator və əziz padşahdan xahiş etdi. Buna görə, məni haman rütbə və pensiya ilə sərəfraz etdilər. O vaxtdan bu anə qədər evimdə oturmuşam, əmlakım əlimdə, rəiyyətlərim 2 ixtiyarımda, farağatla yaşayıb Cəmşid mərtəbəli, günəş taclı, ulduz dəstgahlı, aləmlərin pənahı olan Rusiya padşahına, uca nəslinin ömrünə və taleyinin yüksəlməsinə duaçı varam. Ümid edirəm ki, bu müxtəsər, dəyərsiz və nöqsandan xali olmayan (tarix), uca nəsəbli general Kolyubakinin oğlu, süvari podpolkovniki Mixail Petroviçin nəzərindən keçdikdən sonra onun tərəfindən lazım olan yerə təqdim edilər. 1 Mirzə Adıgözəl bəy hələ 1830-cu ildən əvvəl kapitan rütbəsi almaq üçün təqdim edilmişdi; çünki knyaz Abxazov 1830-cu ildə artıq Zaqafqaziyanı tərk etmiş və Osetiyada idi (AKAK, c. VII, səh. 9). 2 Rəiyyət - xana, bəyə tabe kəndlilərə deyilirdi. 116 MİRZƏ CAMAL CAVANŞİR QARABAĞİ QARABAĞ TARİXİ 117 MİRZƏ CAMAL CAVANŞİR VƏ ONUN "QARABAĞNAMƏ"Sİ 1 Qarabağ xanlarının tarixinə dair ikinci əsərin müəllifi Mirzə Camal Cavanşir (1773-1853) İbrahim xanın vəziri olmuş, xanlığın daxili və xarici işlərində yaxından iştirak etmişdir. Qarabağ xanlığı Rusiya himayəsinə keçdikdən sonra da Mirzə Camal Mehdiqulu xanın yanında həmin vəzifədə qalmışdır 2 . Qarabağ xanlığı ləğv edildikdən sonra o, məhkəməyə təyin edilmiş və burada 18 ilə yaxın çalışdıqdan sonra, 1840-cı ildə qocalığı ilə əlaqədar olaraq istefaya çıxmışdır. Onun tərcümeyi-halından bəhs edən Adolf Berje yazmışdır: "Mirzə Camal fars, ərəb və osmanlı dillərindən başqa avar və ləzgi dillərini də bilirdi. Tarix, coğrafiya və astronomiya haqqında yaxşı məlumatı vardı. Tibb elmini bildiyi üçün istefaya çıxdıqdan sonra ömrünün sonuna qədər xəstələri pulsuz müalicə edirdi. Onun üçün də xalq arasında hörməti vardı" 3 . Mirzə Camal 1853-cü ildə 80 yaşında vəfat etmişdir. Mirzə Camal həm xanlıq dövründə, həm də Rusiya üsul-idarəsində iştirak etdiyi üçün onun bilavasitə müşahidə etdiyi hadisələr haqqındakı məlumatı böyük əhəmiyyətə malikdir. Əsər Qarabağın coğrafi vəziyyətinin təsviri ilə başlayır. Sonra Qarabağ xanlığının şəcərəsi verilir. Mirzə Camalın "Qarabağnamə"sində Qarabağ xanlığının öz istiqlaliyyəti uğrunda İrana qarşı ədalətli müharibələri, Rusiya ilə İran arasında davam edən vaxtaşırı döyüşlər hərtərəfli göstərilir. Əsərdə son Rusiya-İran müharibələrinə kimi Qarabağda cərəyan edən ictimai-siyasi hadisələr də müəyyən qədər öz əksini tapmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, "Qarabağnamə"lərin hər ikisi əsas etibarilə eyni dövrü əhatə edir. Onlar istər materialların məzmunu, istərsə də tərtibatına görə bir-birinə çox bənzədiyi üçün V.N.Leviatov səhv olaraq Mirzə Adıgözəl bəyin (1845) Mirzə Camaldan (1847) istifadə etdiyini və bu barədə heç bir söz söyləmədiyi fikrini irəli sürür 4 . Lakin əsərin mətni ilə bilavasitə tanış olduqca Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sinin Mirzə Camalın əsərindən iki il əvvəl qələmə alındığına şübhə qalmır. "Qarabağnamə"lər ilə bilavasitə tanış olmayan V.N.Leviatov, İ.P.Petruşevskinin 5 və S.A.Ağayanın 6 buraxdığı bu səhvi təkrar etmişdir. 1 Əli Hüseynzadə. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan tarixşünaslığı, Bakı, 1967. 2 "Kavkaz" qəzeti, 1855, № 61. 3 Yenə orada. 4 V.N.Leviatovun "Qarabağnamə"yə müqəddiməsi (bax: bu kitabda səh. 32). 5 И.П.Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений, səh. 48. 6 Ц.П.Агаян. А.Бакиханов. Bakı, 1948, səh. 89. 118 Son illərdə Mirzə Camalın "Qarabağnamə"sini nəşr edən mərhum F.Babayev də özündən əvvəlki müəlliflərin buraxdığı səhvə yol vermişdir 1 . Bu iki əsərin bir-birinə bənzəməsi heç də müəlliflərdən birinin digərindən istifadə etməsini söyləməyə haqq vermir. Bizsə, hər iki müəllif öz əsərini əsas etibarilə xalq arasında dolaşan şifahi rəvayətlər, yaşadıqları dövrün tarixi hadisələrini isə öz müşahidələri əsasında yazmış olduqlarından bu oxşayış ancaq təsadüfi bir səciyyə daşıyır. Əgər bunların bir-birindən istifadə ehtimalını şərti olaraq qəbul edəcək olsaq, onda əksinə, Mirzə Camalın Mirzə Adıgözəl bəydən istifadə etdiyi göstərilməlidir. Əslində isə hər iki müəllif öz əsərini müstəqil yazmışdır. Əli Hüseynzadə 1 F.Babayev yazır: "Ehtimal etmək olar ki, Mirzə Adıgözəl bəy əsərini yazdığı vaxt Mirzə Camalın kitabından istifadə etmişdir" (B a x: Mirzə Camal. Qarabağ tarixi, Bakı, 1959, səh. 25, haşiyə 1). 119 Yüklə 2,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|