Ağayar Şükürov
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QAZAX, GÖRDÜYÜN ƏZAB!
www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 123 nüfuzu da yüksələn Kensarı xana Hivə xanı və Buxara Əmirlərindən də hərbi yardımlar gəlirdi, lakin Hokant xanı ilə problemlər hələ də həll edilməmişdi. 1845-ci il Hokant Xanına qarşı hərəkət edən Kenesarı rusların şimaldan Baykal gölü ətrafındakı hücumlarına qəflətən yaxalandı. Mühasirədən qırğızların köməyi ilə xilas ola biləcəyini düşünən Kensarı xan qardaş xalqa müraciət etdi. Halbuki ruslar bunu daha əvvəldən təxmin etdiklərindən qırğız bəylərini “Kenesarının onları Çinə tabe etdirəcəyi” yalanı ilə aldatdılar. Qırğızlardan dəstək almayan Kenesarı ordusu ilə birlikdə rus hücumunun ortasında qaldı. Yüz nəfərlik güclə hücumu yaracağını bilsə də, o, bunu qəbul etməyərək əsgərləri ilə birlikdə şəhid oldu. Kenesarı xandan sonra Qazaxıstan yenidən rusların tabeçiliyinə daxil oldu. Kenesarı xanın şəhid olmasından beş il sonra, Ural gölü ətrafında yeni bir hərəkat başladı. Eset Batırın liderliyi ilə olan bu hərəkat 1850-53-cü illəri əhatə etdi. Eset Batır xanlıq iddiasında deyildi. O, bölgə Qazaxlarını Hivə Xanlığına tabe etdirərək vahid dövlət qurmaq istəyirdi. Sonrakı illərdə Oral və Torqay vilayətlərində 1869-cu ildə başlayan yeni mübarizənin liderliyini, böyük qəhrəman Sırım Datoğlunun nəvəsi Seyil etdi. Hərəkat 1873-cü ildə rus əsgərləri tərəfindən yatızdırıldı. Daha sonrakı böyük istiqlal hərəkatı isə 1916-cı ildə başladı. Bu hərəkat bütün Orta Asiyaya yayılmışdı. 1916-cı ildə Qazaxlar səksən min şəhid verdilər. Ancaq “Qazax qəzeti” ətrafında toplanan ziyalılar, xalqın bu hərəkatını zaman nöqteyi-nəzərindən erkən hesab edirdilər. 1910-cu ildən etibarən “Qazax qəzeti” ətrafında toplanan Mustafa Çokay, Magjaan Cumabay, Ahmet Baytursun, Mir Jakıp Devlet, Alihan Bökeyhan kimi ziyalılar, xalqı istiqlal hərəkatına hazırlamağa çalışırdılar. Rusiyada siyasi nüfuzun zəifləməsi ilə “zamanın gəldiyini” düşünərək fəaliyyətə başladılar. 1917-ci ildə Orenburq şəhərində çağırdıqları “Qazax qurultayları” nəticəsində “Alaş Partiyasını” yaratdılar. Partiya qısa müddət sonra Alaş hökumətini formalaşdırdı və əsgər toplamaya başladı. Rusiyadakı qırmızılar və ağlar arasındakı mübarizədən istifadə edərək istiqlala doğru addımlayırdılar. Bir müddət sonra həm qırmızıların, həm də ağların düşməni halına gələn Alaş hərəkatı, bolşeviklərlə yaxınlaşmaq məcburiyyətində qaldı. Sonrakı www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 124 illərdə bu hərəkatın üzvləri sistemli şəkildə sürgün və edamlarla şəhid edildilər. Bu tarixi yaxşı bilən ziyalılar Qazaxıstanın hazırkı müstəqilliyinin fikir təməllərinin o günlərdə atıldığı qənaətindədirlər. Qazaxların istiqlal tarixinə 1930-31 illərdə Sozak və Aday hərəkatlarını da əlavə etmək lazımdır. Sovetlər dönəmində baş verən bu hərəkatda Aday Boyu xan seçilərək müstəqillik elan etmişdi. Kiçik üsyanlar və Dükci İşan Hərəkatı kimi Türkistanın başqa bölgələrində başlayan üsyanlara verilən dəstəkləri saymasaq, Qazaxların istiqlal mübarizələri yeddi böyük hərəkat ətrafında cəmlənir. İstiqlal hərəkatlarının müvəffəqiyyət qazanmamağının və ya Kensarı hərəkatında olduğu kimi əldə olunan uğurların qorunmamağının səbəbləri arasında çox geniş əraziyə yayılan Qazaxların bir yerə yığılmasındakı çətinlik mühüm yer tutur. Digər yandan, cüz adı verilən Qazax qruplarının müxtəlif tarixlərdə müstəqilliklərini itirmələri istiqlal hərəkatlarına kiçik qrupların qatılmasına səbəb olurdu. Hivə Xanlığı və Buxara Əmirliyinin qardaş Qazax xalqının istiqlal mübarizəsini dəstəkləmələri ilə yanaşı, Hokant Xanlığına, şimalda ruslara qarşı aparılan mübarizələr, cənubdan zəiflətmələr də hərəkatın müvəffəqiyyətinə maneçilik törədirdi. Qazaxıstanın 1991-ci ildəki müstəqilliyinə qədər səkkiz dəfə istiqlal hərəkatına qoşulan Qazaxlar, demək olar ki, hər 25 ildən bir tapdandılar. Rusların tabeçiliyinə daxil olduqdan sonra istiqlal hərəkatlarına qatılmamış, bu hərəkatların yandırdığı atəşi ürəyində duymayan Qazax nəsli yoxdur. Bunu çox gözəl bilən ruslar, planlı şəkildə Qazax əhalisini yox etməyə çalışdılar. İyirminci əsrin əvvəlində Türkistanın əsas xalqı olan Qazaxlar öldürülə-öldürülə azaldılar. Bu qırğınlar bəzən savaşlarda atəşli silahlarla, bəzən atom sınaqları kimi gizli metodlarla həyata keçirildi. Hazırda Qazax əhalisinin qırx faizi radiasiya yüksək olan ekoloji fəlakət zonasında yaşayır. Bütün bunlara baxmayaraq, Qazaxlar yox olmadılar və istiqlal istəklərini də itirmədilər. 1986-cı ilin dekabr ayındakı hərəkatla Sovetlər Birliyinin təməllərini yenidən sarsıtdılar. Əsrlərdir arxasınca qaçdıqları müstəqilliklərini nəhayət əldə edən Qazaxlar indi onu qorumaq mübarizəsini davam etdirirlər. www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 125 QAZAX, GÖRDÜYÜN ƏZAB! Bu bir Qazax deyimidir. Qazaxlar sıxıntıda olduqları zaman “Bu mənim deyil, soyumun taleyidir” deyib içlərinə çəkirlər və Qazax Türklərinin məruz qaldıqları böyük fəlakətləri xatırlayaraq “Qazax, görüdüyün əzab” deyirlər. Qazax Türklərinin tarixdə məruz qaldıqları ən böyük fəlakətlərdən biri də 1928-1932-ci illəri əhatə edir. Anadolu türkcəsində bir deyimdir “dünyada ac məzarı yoxdur” deyilir. Xeyr, Qazaxıstanda vardır. Bir deyil, min deyil, milyonlarla ac məzarı vardır. 1928-1932-ci illərdə insanlar da, heyvanlar da aclıqdan öldülər. Bu bir soyqırımdı, həm də soyqırımda ən pis metoddan-aclıqdan istifadə olundu. Qırmızıların “bərabərləşdirmə” adıyla 1928-ci ildə başladıqları proqram sürətlə həyata keçirilirdi. 1930-cu ildə Qazax xalqının əlindəki malların 50%-i dövlətə verilmişdi. Qırmızılar nə öz imkanlarını hesablayır, nə də xalqı düşünürdülər. “Varlı, kasıb yoxdur, hər şeydə ortağıq” şüarı ilə hərəkət edirdilər. 1929-cu ilin payızında heyvandarlıqla keçinən xalqın əlindəki qoyun, keçi, at, dəvə, nə varsa alınırdı. Qoyacaq yerləri yox idi, verəcək yemləri yox idi, amma onlar xalqın əlindən heyvanları alıb ərazinin ortasına toplamaya davam edirdilər. Səhranın qışı üstlərini aldığı zaman mal-qara soyuqdan və aclıqdan ölürdü. Qazaxların sıx olduğu Çimkənd, Akməscid, Taraz, Övliya-Ata, Semey bəy kimi vilayətlərdə hər gün minlərlə insan cənazəsi götürülürdü. Hər vilayətdə, hər gün min kişi aclıqdan can verirdi. Onların öz əlləriylə, zəhmətləriylə saxladıqları heyvanlar isə, ərazinin ortasında yemsizlikdən və soyuqdan ölürdü. Kimsə xalqın öz malının, heç deyilsə ölməyəcək qədərinin xalqa geri verilməsi üçün əmr vermirdi. Bu bir vandalizmdi, soyqırımdı. İnsanlar aclıqdan öldükcə, onlar “bərabərləşdirməyə” davam edirdilər. “Qazaxıstanın qoyunu, keçisi” nəqliyyat imkanları daxilində Rusiyaya doğru daşınırdı. Göndərilə bilməyənlər ərazinin ortasında saxlanılırdı. Bərabərləşdirilirdi. Bu aclığın və ölümün ortaqlığı idi. Bərabərləşdirmə proqramı davam etdirilirdi. Qazaxıstanda 1928-ci ildə on doqquz milyon qoyundan 1932-ci ilin sonunda bir milyon yarım Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|