Ağayar Şükürov
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QAZAXLARIN İSTİQLAL ARZUSU
www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 119 Doğrudur, dedim. Əmir Teymur Bəyazidi Ankarada məğlub etmişdi. Bəyazid mənim atamdırsa da, ancaq Əmir Teymur da həmçinin atamdır. Tarixdə belə şeylər olmuşdur. O ana qədər söhbətə heç qarışmayan Qazax: - Dayanın görüm. Özbəkə dönüb “Əmir Teymur sənin atan isə, o zaman siz bir-birinizin nəyi olursunuz?” - Məndən soruşma dedim, ondan soruş. Özbək bir az dayandı, taktikası alınmamışdı. Bu dəfə başqa bir yol sınamağa başladı. - Bizim Ulu Türkistanımız var (Biznig Ulug Türkistan bar) Bax, bu söz məni canlandırmışdı. Yetmiş il boyunca Ulu Türkistan sözünü ağzına alanların turançılıq, pantürkizm iddialarıyla başlarına gəlməyənin qalmadığı bir ərazidə, heç gözləmədiyim bir anda bir adam masama oturur və Ulu Türkistandan bəhs edir. Necə həyəcanlanmaya bilərdim?... Lakin üzümdəki ciddiyyəti dəyişməməyə çalışaraq: -Ulu Türkistanı bilirəm, dedim. Özbək dostum mənim Ulu Türkistandan xəbərdar ola biləcəyimi heç ehtimal etmirdi. Öyrətmək istəyən bir tərzdə: -Türkistan, bir şəhər demək deyil. O çox böyükdür. Ulu Türkistan bugünkü Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistanın hamısı deməkdir. Hətta Tacikistanı belə saymaq olar. Artıq bu gözlənilməz qonaqlardan həddindən artıq məmnundum. İndi artıq növbə mənimdi: -Yaxşı, dedim. İndi sən cavab ver. Türkistan nə deməkdir? O hələ də mənə Ulu Türkistanı başa salmaq dərdində idi. “Bir zamanlar” deyirdi “bu yerlər bir dövlət idi. Sonra Stalin biz güclü olmayaq deyə böldü, müxtəlif dövlətlər yaratdı”. Məni tanıyanların asanca təxmin edə biləcəkləri kimi, bir Türkistanlıdan bu sözləri duymaqla məst olmuşdum. Amma yenə də bu halımı bəlli etməməyə çalışırdım. - Yaxşı dedim, bu söylədiklərinin heç birinə etirazım yoxdur, amma sən söylə, Türkistan nə deməkdir? Bu suala cavab vermək istəmirdi, mənim sualımı eşitməmiş kimi: - Əmir Teymur da “Biz ki Əmür-ül Türkistanız, Biz ki Turanın başbuğuyuz” demişdir. Ulu Türkistan çox böyük bir ölkədir. www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 120 Səbir kasam daşırdı. Ayağa qalxıb bu adamı öpmək istəyirdim, ancaq Bektaşi misali iş bir az inada minmişdi: -Yaxşı, dedim. Qazaxıstan Qazaxın yurdu demək, Özbəkistan Özbəkin Vətəni deməkdir. Bəs Ulu Türkistanın mənası nədir? Sual çox aydın verilmişdi. Yenə də o ana qədər sözə heç qatılmayan Qazax araya girdi: -Məsələ aydın oldu, ağa (ağabəy) dedi. Bu Özbəyin inadı tutdu. Sən bizə bir-bir yüz qram söylə, o hər söylədiyinə razı olar. “Yüz qram” bu yerlərdə jarqon ifadə sayılır və araq anlamına gəlir. Amma bu sürpriz deyildi, çünki bir çox söhbətin sonu bu yerlərdə “yüz qrama” gəlib çıxa bilirdi. Bu xoş söhbətin də cəriməsi yüz qram olsun, nə edək? Ofisiantı çağırıb qonaqlarıma “nə istədiklərini soruşmasını” söylədim. www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 121 QAZAXLARIN İSTİQLAL ARZUSU Qazax tarixini bilməyənlər bu qardaşlarımızın rus hakimiyyətini qəbul edəndən sonra sadiq təbəə olaraq Çar Rusiyasına və sovetlərə vətəndaşlıq etdiklərini zənn edə bilərlər. Halbuki əslində həqiqət heç də belə deyil və Türkistanı anlamaq üçün ümumi vəziyyəti bilmək çox vacibdir. Qazax Türklərinin istiqlal hərəkatları Ebulhayır Xanın 1731-ci ildə, Rusiyanın himayəsini qəbul etməsindən sonra başlayır və davam edir. Qazaxlar rus imperializminə ilk etirazlarını məşhur Puqaçov üsyanına köməklik edərək göstərdilər. Gənclər rus qalalarına basqınlar təşkil etdilər. Tatar, Çuvaş, Başqırd və Kalmık kimi başqa xalqların da qatıldığı bu üsyana Qazaxlar 1773-cü ildə dəstək verdilər. Rusların Xəzər dənizi ətrafındakı Qazax torpaqlarını xüsusi mülkiyyət adı altında xalqın əlindən almağa başlamaları və qalalar inşa etmələri üsyanın güclənməsini təmin edirdi. Dosqali və Şergazi Sultanların liderliyi altında hərəkat 1775-ci ilə qədər davam etdi. Təəssüf ki, bu hərəkat nəticəsiz qaldı və tarixə Qazaxların ilk istiqlal mübarizəsi olaraq yazıldı. Puqaçov üsyanının yatızdırılmasından on il ötəndən sonra döyüşlərdə böyük xidmət göstərmiş və xalq içində geniş şöhrət qazanmış Sırım Datoğlunun liderliyi ilə istiqlal hərəkatı başladı. 1785- ci ildə başlayan bu hərəkat qısa müddət ərzində 6000 əsgərə sahib oldu. Bir il ərzində o, Rusiyaya bağlı olan Nurqali Xanın nüfuzunu yetərincə zəiflətdi. İstiqlal mücahidləri gah rus qalalarına basqınlar edir, gah da ruslarla işbirliyi edən bəyləri öldürürdülər. Çar Yekaterina fərman verib Nurqali xanın əvəzinə 1790-cı ildə Erali Sultanı xan təyin etdi. Dörd il xanlıq edən Erali da Datoğlu hərəkatının qarşısını ala bilmədi və 1794-cü ildə öldü. Onun yerinə ruslar Esim adlı bir nəfəri taxta çıxartdılar. Esim var gücüylə Sırım Datoğlunun üzərinə hücuma keçdi, lakin nəticə əldə edə bilmədi. 1796- cı ildə bütün Qazaxıstanı yandırıb yaxan qıtlığı xalq “xanın uğursuzluğuna yozdu” və Esim Xanın malikanəsinə hücum edib onu öldürdülər. Sırım Datoğlu hərəkatının on ikinci ilində ruslar hərbi güclə üsyanı yatıra bilməyəcəklərini anlayıb hiyləyə əl atdılar. Qazax www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 122 adətincə xan boy bəylərinin qurultayında seçilirdi. Bu qurultaya Qazaxlar, “Xan seçmə qurultayı” deyərdilər. Rusiya satın aldığı boy bəylərinin üstünlük təşkil etdiyi xan qurultayı çağırdı. Qurultaya Sırım Datoğlu da dəvət edildi. Adətə uyğun olaraq bu qurultayda iştirak edən Datoğlunu mübarizəni dayandırmağa inandırdılar. Beləliklə, on iki il sonra 1797-ci ilin avqustunda bu istiqlal hərəkatı də dayandırılmış oldu. Qurultaydan beş il sonra, 1802-ci ildə Hivədən dönərkən vəfat edən Datoğlunun qəbri, xalq tərəfindən ziyarətgaha çevrildi. İnsanlar xalqın övliya dərəcəsinə yüksəltdiyi bu istiqlal qəhrəmanının qəbrinin şəfa verdiyinə inanırdılar. Datoğlu hərəkatından sonra Qazaxlar, bu dəfə də İsatayın liderliyi ilə yeni bir mübarizəyə başladılar. 1835-38-ci illərdə, üç il davam edən hərəkat sürətlə yayıldı. İstiqlal mücahidləri 15 oktyabr 1836-cı ildə Terek şəhərini rusların əlindən alaraq paytaxt elan etdilər. Buradan müqəvva xanın mərkəzinə hərəkət etdilər. Məqsədləri müqəvva xanı taxtından endirib müstəqil bir dövlət qurmaq idi. Xanın paytaxtı Jaskusta dörd kilometr qalmış Xan İsataydan möhlət istədi. Qardaş qanı tökülməməsi üçün buna razı olan İsatay rus qüvvələri tərəfindən aldadıldığını əvvəlcədən hiss etməmişdi. Aldadıldığını anlayan İsatay Jamankuma tərəf çəkildi. Burada təkrar güc toplayan İsatay 1838-ci ildə Ağbulaq ətrafında rus əsgərləri ilə qarşılaşdığı döyüşdə şəhid oldu. İsatayın əsgərləri Kenesarı Xanın liderliyi ilə başlayan hərəkata qoşuldular. Kenesarı Xan Orta Cüzün xanı Abılay Xanın nəvəsi idi və 1802-ci ildə dünyaya göz açmışdı. Kenesarı hələ 35 yaşında ikən Aktav ətrafında rus qoşunlarıyla qarşılaşdığı döyüşdə rus ordusuna qalib gəldi və çoxlu miqdarda silah-sursat ələ keçirdi. 1838-ci ilin 26 aprelində Akmola qalasını mühasirəyə alan Kenesarı onu fəth etdi. Daha sonra Akmoladan Torqaya qədər olan bölgəni özünə tabe etdirərək cənuba tərəf yola çıxdı. Ruslarla işbirliyi edən boy bəylərini həbs etdi və cəzalandırdı. Cənubda Buxara Əmirliyi ilə dostcasına münasibətlər yaradan Kenesarı Çinlə də diplomatik münasibətlər qurdu. Kenesarı Xan özünü bütün Qazaxların xanı elan etdi. Xalq arasındakı etibarı hər gün bir az da artırdı. Nizamlı ordu və kəşfiyyat təşkilatı da yaratmışdı. O, 1841-45-ci illərdə bütün Qazaxıstanı idarə edirdi. Ruslarla apardığı müharibələrdə yalnız qələbə çalırdı. 1844-cü ildə rusların böyük güclə hücum etdikləri zaman da Kenesarı Xan böyük bir zəfər qazandı. Bu müharibədən sonra xarici Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|