Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
56 v ə “Axırkələk ağısı”, 4 bəndi tam, sonuncu bəndindən yalnız 2 misrası verilən “Axıska” rədifli qoşma; “Qaldı Moskofa (Moskvaya) Axıska”, Axıskadakı məşhur Əhmədiyyə camesi haqqında “Ağlasana gözəl came” gəraylılar öz əksini tapmışdır [177, 95- 103]. R.Bayrakdarın bu kitabına daxil etdiyi şeirlər Qars vilayəti haqqındakı n əşrlərdən götürülmüşdür. Şeirlərin məzmunu və poetik üslubu Ağbaba-Çıldır aşıq mühitin ə məxsus səciyyəvi xüsusiyyətləri özündə mühafizə etməsi ilə seçilir. Anadolunun tarixind ən, onun görkəmli şəxsiyyətlərindən bəhs edən türk aliml əri bir qayda olaraq aşıq poeziyasına da münasibət bildirir, saz-söz ustalarının türkl ərin mədəni tarixində oynadığı rolu, tutduğu yeri yüksək qiymətləndirilir. Bu baxımdan “Anadoluyu aytınlatanlar” [222] kitabının müəllifi M.Öndərin Aşıq Əmraha həsr etdiyi “Ərzurumlu Əmrah” məqaləsi maraq doğurur. M.Öndər görkəmli aşığı “arı-duru türkcənin ölümsüz ozanı” kimi səciyyələndirərək aşıq sənəti haqqında fikirl ərini bu cür ifadə edir: “Yüz illər boyu çiyinlərində saz şəhər mənim, bu oba s ənin demədən Anadolunun yaz-qış qarış-qarış gəzən xalq ozanlarımızın Anadolunu nurlandıran araşında xüsusi bir yeri var” [222, 173]. M əqalədə türk xalqlarının tarixi-mədəni, etik-estetik fikir tarixində yüksək yer tutan D ədə Qorqud, Mövlana, Yunus Əmrə, Qazi Bürhanəddin, Memar Sinan, Qaracaoğlan kimi şəxsiyyətlərlə bir sırada Aşıq Əmrahın da xüsusi qeyd olunması Ağbaba-Çıldır aşıqlığının Azərbaycan və ümumtürk aşıq sənəti kontekstindəki əhəmiyyətli mövqeyini göstərir. Aşıq poeziyasının toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində Əhməd Kabaklının f əaliyyəti olmuşdur. Onun 1300 illik böyük bir tarixi dövrü əhatə edən beş cildlik “Türk ədəbiyyatı”, “Təsəvvüf. Təriqət. Ədəbiyyat”, “Aşıq ədəbiyyatı” və s. əsərləri çoxşaxəli yaradıcılığının məhsuludur. Adlarını çəkdiyimiz ilk iki əsərdə alim aşıq yaradıcılığı ilə bağlı müəyyən nəzəri fikirlər söyləmiş, müxtəlif dövrlərdə yaşayıb- yaratmış aşıqların əsərlərindən örnəklər vermişdir. “Aşıq ədəbiyyatı” kitabında yetmişə yaxın aşıq haqqında xronoloji ardıcıllıqla qısa bioqrafik məlumat, onların poetik irsind ən seçmə nümunələr və alimin aşıq sənətinə dair nəzəri fikirləri öz əksini tapmışdır. 57 Ə.Kabaklı nəzəri fikirlərini əsasən aşıq sənətinin qaynaqları, bu sənətin tarixi, özün əməxsus cəhətləri və sair məsələlər üzərində cəmləşdirmişdir. F.Köprülü kimi, Ə.Kabaklı da “saz və ya xalq şairləri” [197, 13] adlandırdığı aşıqları iki qrupa bölür: q ələm şairləri və meydan şairləri. “Q ələm şairləri” dedikdə müəllif aşıq şeirinin müxtəlif janrlarında yazıb- yaradan, lakin saz çalmayan el şairlərini nəzərdə tutur. “Saz şairi, çoğur şairi, aşıq, meydan şairi” adlandırdığı sənətkarın xalq arasında sazı ilə tanındığını xüsusi vurğulayan Ə.Kabaklı sazı və sözü aşıq sənətinin iki əsas cəhəti kimi dəyərləndirir. “Kəramət sazda, yoxsa sözdədirmi?”-sualını qoyan t ədqiqatçı “aşıq sazına gözü kimi baxar”, “Kəl başından qorxar, aşıq sazından” [197, 13] deyiml ərini nümunə gətirməklə fikirlərini təsdiq etməyə çalışır. Bu cəhəti başlıca meyar sayan Ə.Kabaklı aşığı ozan sənətinin davamçısı kimi səciyyələndirir. Aşıqlar “ö z şeirləri ilə birlikdə başqa şairlərin parçalarını da söyləyərlər. Bu baxımdan əski ozanlara b ənzərlər” [197, 13]. Mü əllif aşıq sənətinin bəzi özünəməxsus cəhətlərinə toxunaraq “ər badəsi və pir bad əsi” içən sənətkarlar haqqında maraqlı mülahizələr irəli sürür. Qanlı savaşlarda igidlik göst ərən, sərhədlərdə dövlət uğrunda vuruşan Koroğlu, Dadaloğlu, Qul Mustafa kimi aşıqları ər badəsi içənlər sırasına daxil edir. Pir, m ənəvi yüksəliş badəsi içib haqq aşığı statusu qazanan Aşıq Qəribi, Dədə K ərəmi “xalq ədəbiyyatının, eyni zamanda təsəvvüfün qəhrəmanları, övliyalar” [197, 17] kimi s əciyyələndirir. Bölgü bir q ədər qeyri-dəqiq olsa da, etno-milli yaddaşda, türkün mifik düşüncəsində aşığın mövqeyini müəyyənləşdirən faktor kimi qiymətlidir. Aşıq s ənətinin sufi təriqətləri ilə inteqrasiyasına, daha sonrakı mərhələlərdə baş verən differensasial prosesl ərə nəzər yetirsək Ağbaba-Çıldır aşıqları arasında “pir badəsi” iç ən sənətkarların (Aşıq Əmrah, Summanı, Aşıq Şenlik və b.) olduğunu, lakin onların ovliya, t əsəvvüf qəhrəmanları səviyyəsinə yüksəlmədiyini görərik. Ə.Kabaklının t əsnifatı bu baxımdan natamamdır. “Pir badəsi” içib lakin əfsanələşməyən, təsəvvüf q əhrəmanına çevrilməyən saz-söz sənətkarları həm Azərbaycan, həm də Anadolu aşıq mühitl ərində kifayət qədərdir. 58 Aşıqların yetişdiyi sosial-mədəni mühit və bu mühitin nümayəndələri haqqında Ə.Kabaklının təsnifatı maraq doğurur. Alimin fikrincə, aşıqların yetişib formalaşdığı sosial-mədəni mühitin üç tipi mövcuddur: a) kənd və oymaqlar; b) əskər ocaqları; c) qəsəbə və şəhərlər. Ə.Kabaklı bu üç mühitin hər biri üzərində ayrıca dayanaraq yazır ki, kənd və oymaqlarda yetişən aşıqlar ozan, baxşı, qam adları ilə tanınan xalq sənətkarlarının ənənələrindən bəhrələnərək aşıq şeirinin ən gözəl örnəklərini yaradanlardır [197, 19]. Alimin q ənaətinə görə, bu tip aşıqlar doğma kəndinə olduqca sıx bağlıdır, dumanlı dağlar təbiət gözəllikləri, müxtəlif macəralar, qız-gəlinlərin tərənnümü və s. onların poetik yaradıcılığının başlıca məzmununu təşkil edir. Müəyyən elmi arqumentlərə əsaslanaraq fikirlərini davam etdirən müəllif bu tip aşıqların “Anadolunun hər bucağından, xüsusən də, doğu və güneydoğu bölgələrində çıxdıqlarını [197, 20] göst ərir. H.İsmayılov Göyçə aşıq mühitindən bəhs edərkən Göyçə aşıqlarının “t ərəkəmə, el aşığı” tipinə uyğunluğunun müşahidə olunduğunu bildirir [94, 31]. Göründüyü kimi, ayrı-ayrı aşıq mühitləri haqqında hər iki alimin mülahizələri üst-üst ə düşür. Bu da həm Göyçənin, həm da Şərqi Anadolunun, o cümlədən onun bir hiss əsi olan Ağbaba-Çıldır bölgəsinin sosial-mədəni şəraiti, milli- etnik düşüncə t ərzini, əski türk ənənələrini özündə mühafizə edib saxlaması ilə əlaqədardır. Doğrudur, Ağbaba-Çıldır aşıqları arasında da divan ədəbiyyatının müxtəlif janrlarında yazıb-yaradan sənətkarlar olmuşdur. Məsələn, Aşıq Əmrahın, Aşıq Nöqsaninin, Aşıq Ərbabinin və başqalarının əruz vəznində şeirlər yazdıqları, hətta Aşıq Əmrahın divanının çap olunduğu (1916) məlumdur [223, 359]. Lakin Ağbaba- Çıldır aşıq mühiti bütövlükdə “tərəkəmə, el aşığı” statusunun xüsusiyyətlərini mühafiz ə edən mühit kimi seçilir. Adı çəkilən aşıqların klassik poeziya janrlarında əsərlər yaratması isə aşıq sənətinin şəhər mühiti ilə ədəbi əlaqələri, xalq şeiri ilə yazılı şeirin qarşılıqlı təsirinin spesifikasından doğan özünəməxsusluqla şərtlənir. Bu probleml ə əlaqədar folklorşünas Q.Namazov klassik poeziya ilə xalq şeiri arasındakı təsir və əks-təsirdən söhbət açarkən göstərir ki, saz ustalarına “şəhər aşığı” v ə “tərəkəmə el aşığı” kimi adların verilməsi, XVII-XVIII əsrlərdə aşıq yaradıcı- Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|