Азярбайъан Республикасы
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
29 diplomatik manevrlər etməklə Qubanın müstəqilliyini qorumağa çalışırdı. Fətəli xan öz məqsədinə çatmaq üçün Rusiya ilə Iran arasında olan ziddiyyətlərdən də istifadə edirdi. Fətəli xan 1775 - ci ilin yazında Dərbənd hakimi Mirzəbəy Bayat (Fərhadbəyli) başda olmaqla rus sarayına elçilər göndərərək Quba xanlığının müstəqilliyini saxlamaq şərti ilə Rusiyanın himayəsi altına keçməsi təklifini irəli sürdü. Elçilər iyulun 6 – da Moskvaya gedib Fətəli xanın məktubunu rus çarisasına təqdim etdilər. Fətəli xan Quba xanlığının statusunu Gürcüstan və Krımla eyniləşdirməyə çalışırdı. Lakin II Yekaterina Quba xanlığının müstəqilliyni qəbul etməkdən imtina etdi. 1782 - ci ildə Quba xanlığı ilə Rusiya arasında ticarət müqaviləsi imzalandı. Fətəli xan 1780 - 1781- cü illərdə Qarabağ xanlığını da öz hakimiyyəti altına salmaq uğrunda mübarizəyə başladı, lakin həmin əraziləri tuta bilmədi. Bundan sonra Fətəli xan cənub istiqamətində yürüş etdi və 1784 - cü ilin avqustunda Ərdəbil və Meşkin ərazilərini tutdu. Bundan sonra Quba xanlığının güclənməsi artıq Rusiyanı da narahat etməyə başladı. Çar Rusiyası Fətəli xandan tutduğu yeni əraziləri tərk etməyi tələb etdi. Bu tələb yerinə yetirildi. 1787- ci ilin yanvarında Fətəli xan ona qarşı çıxan Ibrahim xana qalib gəldi. Lakin Qarabağ xanlığının ərazisinə girib irəliləyə bilmədi. Bundan sonra ikinci dəfə eyni şərtlərlə Rusiyaının himayəsinə keçmək üçün müraciət etdi. Rusiya Türkiyə ilə müharibə apardığından (1787- 1791) bu dəfə də təklifi qəbul etmədi. Həmin il Fətəli xanla Gürcü çarı II Irakli arasında cənub istiqamətində yürüş etmək haqqında 1788 - ci ildə əldə edilmiş razılığın həyata keçməsinə Fətəli xanın 1789 - cu ildə qəfil ölümü imkan vermədi. Abasqulu Ağa Bakıxanov onun ölümü haqqında yazır: "...Bütün istiqlal və ehtişam vasitəsinə malik olan Fətəli xan Azərbaycan və bəlkə də, bütün Iran işlərini nizama qoymaq xəyali ilə Gürcüstan valisi Irakli xanla görüşüb məsləhətləşmək binasını qoydu... Fətəli xan cah və cəlalla Nuxu şəhərinə getdi. Bir neçə gün qonaqlıq və şadlıqla keçirib Gəncəyə yola düşdü. Cavad xan ibn Şahverdi xan Ziyadoğlu Qacar ölkənin bütün əyanı ilə bərabər Kür çayının kənarında onu pişvaz edib qalanın qapılarını üzünə açdı. Fətəli xan da Cavad xanın əlindən çıxmış Şəmsəddinli mahalını Gürcüstan valisindən alıb ona qaytardı. Xülası, yüksək mərtəbəli iki vali Şəmkir yaxınlığında bir–birilə görüşdülər... Geri qayıtdığı zaman Fətəli xan şiddətli bir qızdırmaya tutuldu. Xəstəliyi gündən – günə şiddətləndi. Buna görə sürətlə Şirvana, buradan da Bakıya, bacısının yanına getdi. Hicri 1203 (1789)- cü ilin mart ayının 22- də, 53 yaşında vəfat etdi." (41) Ehtimal olunur ki, Fətəli xan Gəncədə onun şərəfinə verilmiş ziyafətlərin birində gec təsir edən zəhərlə zəhərləmişdir.
30 Fətəli xanın ölmü ilə vəziyyət dəyişdi, Quba xanlığının tərkibinə daxil edilmiş xanlıqlar ondan ayrılmağa başladılar.Fətəli xandan sonra hakimiyyətə gələn oğlu Əhməd xanın qısa xanlıq dövründə yalnız Dərbənd xanlığı onun tabeliyində qalmaqda idi. Dərbənd xanlığı 1796 - cı ildə ruslar tərəfindən işğal edildikdən sonra xanlıq Fətəli xanın qızı Pəricahan Bikə tərəfindən idarə olunmuşdur. 1791 – ci ildən Qubada hakimiyyətə gəlmiş Şeyxəli xan əvvəlki siyasəti kökündən dəyişərək Ağa Məhəmməd şah Qacarla dostluq əlaqələri yaratmış, onun müttəfiqinə çevrilmişdi. Rus qoşunları 1806-cı ildə Quba xanlığını işğal edib, xanlığı ləğv etdi. Lakin buna baxmayaraq, Qubalı Şeyxəli xan uzun müddət işğalçılara qarşı mübarizəni qətiyyətlə davam etdirdi. Quba xanlığının tarixinin bu qısa təhlili göstərir ki, Iranda bərpa olunmuş mərkəzləşmiş hakimiyyətə əvvəllər öz şəxsi xanlıq mənafeyinə görə münasibəti müsbət olmayan xanların əksəriyyəti rus təhlükəsini hiss etdikcə və çar qoşunlarının vəhşiliklərini gördükcə son pənah yeri kimi yenə də Iranı görür və ondan kömək umurdular. Qacarın Qarabağ və Tiflis üzərinə hücumu uzun zaman elmi ədəbiyyatda yadelli işğalçının hücumu kimi qiymətləndirilmiş, Səməd Vurğunun "Vaqif" dramı ilə bu fikir daha da möhkəmləndirilmişdir. Təəccüblüsü budur ki, bütün bu kitab və məqalələr kommunist rejiminin tələblərinə uyğun, kommunist partiyasının göstərişlərinə əsasən yazılmasına baxmayaraq müasir dövrdə həmin səhvlər təkrarlanmaqdadır. Bəs nəyə görə tarixi ədəbiyyatda Qacarın mərkəzləşmiş dövlətin bərpası üçün etdiyi yürüşlərin əsil mahiyyəti gizlədilmiş və bu gün də tarixi həqiqət bərpa olunmur? Bu hücumun Iranın Azərbaycana qarşı təcavüzü kimi təqdim olunması müasir dövrdə iki dövlət arasında münasibətlərin inkişafına mənfi təsir göstərir. Sual oluna bilər ki, doğrudan da Qacarın məqsədi Azərbaycana qarşı təcavüz idisə bu hücum nəyə görə bütün xanlıqlara qarşı deyil, yalnız bir neçə xanlığa qarşı çevrilmişdi. Məsələnin mahiyyəti ilə yaxından tanış olduqda bunun səbəbəlrini üzə çıxarmaq mümkündür. Bunun əsas səbəbi xanlıqların bir hissəsi Qacarı özünə müttəfiq hesab edirdisə, digərləri isə müstəqil siyasət yeridərək Qacarın mərkəzləşmiş hakimiyyətinə tabe olmaq istəmir, əlacsızlıqdan Rusiya ilə yaxınlaşmağa üstünlük verirdilər. Qarabağ xanlığına qarşı hücumun mahiyyətində isə mərkəzləşmiş dövləti bərpa etmək, əvvəllər Gəncə xanlığının tabeçiliyndə olmuş torpaqlarda Cavad Xan Ziyadoğlu Qacarın hüquqlarının bərpası dururdu. Rusiya ilə Gəncə xanlığı arasında baş vermiş müharibə I Rus – Iran müharibəsi ərəfəsi cənub Qafqazda baş vermiş ən qanlı hərbi əməliyyat hesab olunur. Iki erməni təxribatçısının məlumatına əsasən general - mayor Lazarev Sisyanova yazırdı: " … Gəncə erməniləri rus ordusunun Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|