Азярбайъан Республикасы
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
26 etmək yox, əvvəllər mərkəzləşmiş dövlətin hakimiyyəti altında olmuş, lakin sonradan xanlıqlara parçalanmış əraziləri yenidən mərkəzləşmiş hakimiyyətə tabe etməkdən ibarət idi. Mərkəzləşmiş dövlət parçalandıqdan sonra Azərbaycan ərazisində 19 xanlıq əmələ gəlmişdir. Bunlar aşağıdakılardır: Xoy (XVIII əsrin ortaları – sonları), Maku (XVIII əsrin ortaları – 1922), Qaradağ (XVIII əsrin 40 – cı illəri – XIX əsrin əvvəlləri), Təbriz (XVIII əsrin 40 – cı illəri – 80 – ci illər), Marağa (XVIII əsrin 40 – cı illəri – XIX əsrin 20 – ci illəri)), Ərdəbil (XVIII əsrin 40 – cı illəri – XIX əsrin əvvəlləri), Sərab (XVIII əsrin 40 – cı illəri – XIX əsri əvvəlləri), Gəncə (XVIII əsrin 40 –cı illəri – 1804 – cü il), Qarabağ (XVIII əsrin 40 –cı illəri – 1822 – ci il), Şəki (XVIII əsrin 40 –cı illəri – 1819 – cu il), Şamaxı (XVIII əsrin 40 – cı illəri – 1820 – ci il),Quba (XVIII əsrin 40 –cı illəri – 1806 – cı il), Dərbənd (XVIII əsrin 40 –cı illəri – 1806 – cı il), Bakı (XVIII əsrin 40 –cı illəri – 1806 – cı il), Cavad (XVIII əsrin 40 – cı illəri – 1768 – ci il), Salyan (XVIII əsrin 40 – cı illəri – 1757 – ci il), Talış (XVIII əsrin 40 –cı illəri – 1820 – ci il), Naxçıvan (XVIII əsrin 40 – cı illəri – 1828 – ci il), Irəvan (XVIII əsrin 40 –cı illəri – 1827 – ci il)
– Şəmsəddin Sultanlıqları və Qarabağ xanlığının ərazisində beş məliklik var idi. Mərkəzləşmiş dövlətin parçalanması nəticəsində yaranmış xanlıqların mənşəyinin və məqsədlərinin obyektiv tədqiqi hazırki elmi ədəbiyyatda mövcud olan bir sıra yanlışlıqların aradan qaldırılmasına kömək göstərə bilər.
27 Azərbaycan xanlıqlarını Ağa Məhəmməd Şah Qacara münasibətinə görə üç qrupa bölmək olar. Birinci qrupa onun tərəfini saxlayanlar: gəncəli Cavad xan, şəkili Məhəmmədhəsən xan və qubalı Şeyxəli xan daxil idi. Ikinci qrupu Ağa Məhəmməd şaha düşmən münasibət bəsləyən Qarabağ, Şamaxı və Talış xanlıqları təmsil edirdi. Bakı xanı Hüsenqulu xan isə Ağa Məhəmməd şahın tərəfdarları ilə düşmənləri arasında tərəddüd edirdi. Xanlıqların bu cür qruplaşması təsadüfü olmayıb xanların siyasi məqsədlərini ifadə edirdi. Gəncəli Cavad xan Ağa Məhəmməd şahın köməyilə Ibrahim xanın təzyiqindən xilas olacağına və Gəncə xanlığının əraziləri olmuş Qarabağ, Qazax – Şəmsəddin və Borçalı ərazilərinin geri qaytaracağına ümid edirdi. Şeyxəli xan isə Şirvanda hakimiyyətə nail olacağına ümid bəsləyirdi. Bakı xanının mövqeyi isə Şeyxəli xanın onun torpaqlarına qarşı iddiası ilə bağlı idi. Ağa Məhəmməd Qacar 1795 – ci ildə Naxçıvan xanlığını, həmin ildə 35 günlük mühasirədən sonra Irəvan qalasını tutdu. Buna qədər Naxçıvan və Irəvan xanlıqları müxtəlif ara müharibələr meydanına çevrilmişdi. Qarabağ, Xoy xanlıqları və Gürcüstan Naxçıvanı öz təsir dairəsinə salmaq uğrunda mübarizə aparırdı. Irəvan xanlığına qarşı Kartli Kaxetiya çarı II Irakli böyük təhlükə yaradırdı və hətta 1780 – ci ildə Hüseynəli xan II Irakliyə ildə 3000 tümən bac verməyə razı olmuşdu. 1789 – cu ildə Bəyazid paşası Irəvana hücum etmişdi. 1790 – cı ildə Irəvan və Naxçıvan qüvvələri Xoy xanlığına hücum etmiş, daha sonra isə Xoy və Naxçıvan qüvvələri Irəvanı tutub 1790 – cı ilin avqustuna kimi orada qalmışdılar. Ağa Məhəmməd Qacarın bu ərazini tutması ilə bu cür ara müharibələrinə bir müddət son qoyuldu. Lakin xanlıqların Qacara münasibəti sabit olmayıb, hadisələrin gedişində köklü dəyişikliyə məruz qalmışdır. Özünün müstəqilliyni qoruyub saxlamaq naminə Irana düşmən olan xarici dövlətlərin yardımına bel bağlayan bəzi xanlar və ya onların varisləri, sonradan işğalçı rus qoşunlarına qarşı mübarizədə Iranın mütəfiqinə çevrildilər. Bu proseslə yaxından tanış olmaq üçün Azərbaycanda ən güclü xanlıqlardan biri olan Quba xanlığının apardığı siyasətə qısa bir nəzər salmaq vacibdir. Cənubda mərkəzləşmiş dövlətin bərpası prosesi ilə yanaşı, şimalda da xanlıqları bir mərkəzdə birləşdirilməsi prosesi gedirdi ki, Qubalı Fətəli xan ilk vaxtlar bu işdə təşəbbüsü ələ almışdı.
Azərbaycan tarixinin öyrənilməmiş səhifələrindən biri də Quba ətrafında Azərbaycanda mərkələşmiş dövlətin yaranması cəhdləridir. Bu problemin obyektiv tətdiqi əvvəlki illərdə olduğu kimi bu gün də çox zəruri və aktualdır. XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi hakimiyyətinin zəifləməsi ilə digər ərazilərdə olduğu kimi, Qubada da üsyan başlamışdı. Üsyana Qubanın Müşkür mahalının Dədəli kəndindən olan Hacı Davud başçılıq edirdi. 28 Onun məqsədi Şəki, Şirvan və Qubada Şah hakimiyyətini ləğv edib, Şirvan dövlətini bərpa etmək idi. Rusiya ilə Türkiyə arasında 1724 - cü ildə bağlanmış Istambul müqaviləsinə görə Quba əyaləti Rusiyanın tərkibinə daxil edilmiş, Hüseynəli xan ora hakim təyin olunmuşdu. 1735 - ci il Gəncə müqaviləsi ilə həmin torpaqlar Irana qaytarılmışdı. Bundan az sonra Hüseynəli xan XVIII yüzilliyin 40 - cı illərində müstəqil Quba xanlığını yaratdığını elan etmişdi. Onun hüdudları Azərbaycanın şimal – şərqi, Dərbənd xanlığı, Kürün aşağı axarında olan torpaqları, Şəki, Şamaxı, Bakı xanlıqlarını əhatə edirdi. Mərkəzi Quba şəhəri idi. Quba xanlığı öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra ərazilərini genişləndirməyə başladı və Quba xanının qoşunları 1757- ci ildə Salyanı tutdu.
Hüseynəli xanın oğlu Fətəli xanın dövründə (1758 - 1789) Azərbaycan ərazisinin Quba xanlığının ətrafında birləşdirilməsi siyasəti həyata keçirilmişdi. Əvvəlcə, Samur çayının sağ sahilindəki torpaqlar–Müşkür, Niyazabad, Şabran və başqa ərazilər, sonra isə 1759–cu ildə Dərbənd xanlığı, 1767–ci ildə Bakı xanlığı, 1768–ci ildə Şamaxı və Cavad xanlıqları Quba xanlığına tabe edildi. Cavad xanlığının tutulması ilə Muğan ərazisi Quba xanlığına birləşdirildi. Quba xanlığının mərkəzləşmiş dövlət kimi güclənməsi ona ərazi cəhətdən yaxın olan Qarabağ, Şəki, Gəncə xanlıqlarını və Dağıstan hakimlərini narahat etməyə bilməzdi. Onlar Fətəli xanın hakimiyyəti altına düşmək istəmir, ona qarşı müxtəlif planlar hazırlayırdılar. 1774 - cü ildə Xudat yaxınlığındakı Gavduşan çölündə Qarabağ, Şəki xanlıqları və Dağıstan hakimlərinin birləşmiş qüvvələri ilə Quba xanlığı arasında böyük döyüş oldu. Birləşmiş qüvvələr Qubanı və Şamaxını tutdular. Bu zaman Fətəli xan Salyana çəkildiyindən Dərbəndin müdafiəsinə həyat yoldaşı Tuti Bikə rəhbərlik edirdi. Belə bir çətin vəziyyətdən çıxmaq üçün Fətəli xan diplomatik gedişlər edərək rus qoşunları ilə Quba xanlığı üzərinə hücuma keçmiş qüvvələr arasında mövcud olan düşmənçilikdən məharətlə istifadə etdi. Bu zaman rus qoşunları general I. F. de Medemin komandanlığı ilə akademik S. M. Qmelini öldürmüş Qaytak ismisini (Dağıstan hakimlərindən biri) cəzalandırmaq üçün Dağıstanın cənubuna hücuma keçmişdir. Belə bir məqamdan istifadə edərək 1775 - ci ilin mart ayında Fətəli xan Qubanı azad etdi. O, yaxşı başa düşürdü ki, Azərbaycanda mərkəzləşmiş dövlət yaradılmasına mərkəzləşmiş hakimiyyəti bərpa etməyə çalışan Qacarlar imkan verməyəcəklər. Buna görə də öz müstəqilliyni qorumaq üçün ona güclü mütəfiq lazım idi və bu da ona ərazi cəhətdən yaxın olan Rusiya ola bilərdi. Fətəli xan Rusiyanın şimali Qafqaz və Azərbaycanda işğalçı məqsədlərini yaxşı bilirdi və müxtəlif Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|