Baki döVLƏt universiteti

XII mühazirə 
 
 
442
gücləndirilmişdi. Tərəvəz, orta illik istehsalı 835 min tona 
çatmış, 70-ci illərin birinci yarısına nisbətən 58% artmış, 1980-
ci ildə hər hektardan məhsuldarlıq 198 sentner olmuşdu.  
1981-ci ildə isə dövlətə 644 min ton tərəvəz təhvil 
verilmişdi. Respublikanın  əkinçilik məhsulunda tərəvəzçiliyin 
xüsusi çəkisi 70-ci illərdə ilbəil artmışdı. 70-ci illərin ikinci 
yarısı (1976-1980-ci illərdə) respublikada tərəvəzçiliyin 
inkişafında daha yeni, yüksək mərhələ olmuşdur. 1980-ci ildə 
hər hektardan məhsuldarlıq 1975-ci ilə nisbətən 27% 
çoxalmışdı. Tərəvəzin çeşidi genişlənmiş, keyfiyyət isə bir 
qədər yüksəlmişdi. Tərəvəzçiliyin rentabelliyi 65%-ə çatdı-
rılmışdı. 1976-1980-ci illərdə  tərəvəzçiliyin inkişafı sahəsində 
Lənkəran, Masallı, Xaçmaz və digər rayonlar mühüm rol 
oynamışdı.  
Respublikada 1970-ci ildə 234,3 min ton tərəvəz istehsal 
edilmişdisə, 1971-1975-ci illərdə orta illik istehsal 324,1 min 
ton, 1975-ci ildə 369,5 min ton, 1976-1980-ci illərdə 477,1 min 
ton, 1980-ci ildə 458,1 min ton, 1981-1985-ci illərdə 522,9 min 
ton və 1985-ci ildə 540,2 min ton, 1986-cı ildə 508,4 min ton, 
1987-ci ildə 443,9 min ton olmuşdu.  
1980-ci ildə tərəvəz məhsulları tədarükü 1975-ci ildəkinə 
nisbətən 36%-ə  qədər artmış, 1976-1980-ci illərdə 
respublikanın tərəvəzçilik təsərrüfatlarında 4,2 mln ton məhsul 
istehsal olunmuşdu. Digər tərəfdən, tərəvəzin məhsuldarlığı da 
bu illərdə xeyli artmış, orta hesabla illik məhsul istehsalı  hər 
hektardan 200 sentner olmuşdu ki, bu da 1966-1970-ci illərdəki 
göstəriciləri 1,7 dəfə, 1971-1975-ci illərdəki göstəriciləri 1,4 
dəfə ötüb keçmək demək idi.  
1981-1985-ci illərdə respublikada kənd təsərrüfatının 
kompleks inkişafı üçün dövlət tərəfindən 1 milyard 350 milyon 
manat, meliorasiya təsərrüfatı qurğuları tikintisi üçün 1 milyard 
200 milyon manat məbləğində  əsaslı  vəsait ayrılmışdı. Bunun 
nəticəsində su təminatı yüksək və sabit tərəvəz məhsulu 
Azərbaycan SSR XX yüzilliyin 
70-80-ci illərində 
 
443
götürmək üçün möhkəm təməl yaradılmışdı. Nəticədə, 1985-ci 
ildə tərəvəzçilik məhsulları tədarükü 1975-ci ilə nisbətən 36%-
dən çox artmışdı. Lakin bu inkişaf sürətini uzun müddət 
saxlamaq mümkün olmamışdı. Tezliklə iqtisadiyyatın ayrı-ayrı 
sahələrində müşahidə olunan mənfi meyllər öz təsirini 
tərəvəzçiliyin inkişafında da büruzə vermişdi.  
80-ci illərin ikinci yarısından başlayaraq, bostançılıqda və 
tərəvəzçilikdə yenə  də nöqsanlar və neqativ hallar yaranmağa 
başlamışdı. Belə ki, tərəvəzçiliyin inkişafında mühüm 
əhəmiyyəti olan istixana təsərrüfatının gücündən daha 
məhsuldar istifadə edilməmiş, örtülü təsərrüfatlarda – torpaqda 
tərəvəz istehsalına lazımınca diqqət yetirilməmişdi. Nəticədə, 
1986-cı ildən başlayaraq tərəvəzçiliyin inkişafında – istehsalda 
geriləmə başlamış, sabit inkişaf dinamikası pozulmuşdu. Su 
ehtiyatlarının azlığı da istehsala pis təsir göstərmişdir. 
Həmçinin, istehsalın azalmasının qarşısının alınması üçün 
kompleks  şəkildə heç bir tədbir görülməmiş, belə bir şəraitdə 
istehsala köhnə münasibətlər, arxayınçılıq psixologiyası özünü 
göstərmişdi.  
1976-1980-ci illərdə, demək olar ki, kənd təsərrüfatında 
əmək məhsuldarlığının orta illik artımı 6,7% olmuşdu. 1980-ci 
ildə  kənd təsərrüfatında  əmək məhsuldarlığı 1975-ci ilə 
nisbətən 138% artmışdı. O cümlədən, hər hektardan 
məhsuldarlıq aşağıdakı inkişaf səviyyəsində olmuşdu:  
1970-1980-ci illərdə  kənd təsərrüfatı  məhsulları istehsalı 
əhəmiyyətli dərəcədə artmış, istehsalın rentabelliyi yüksəl-
mişdi. Məsələn, 1976-1980-ci illərdə kolxoz və sovxozların 
xalis gəliri 1971-1975-ci illərə nisbətən 2,1 dəfə, 1966-1970-ci 
illərə nisbətən isə 5 dəfə çoxalmışdı. 1980-ci ildə  kənd 
təsərrüfatında rentabellik keçmiş  İttifaqın orta səviyyəsindən 
yuxarı qalxmış, kolxozlarda 35%, sovxozlarda 30% olmuşdu.  
70-ci illərdə respublikanın kənd təsərrüfatı istehsalı 
sürətlə artmış və nəticədə, keçmiş İttifaq üzrə olan göstəriciləri 

---

XII mühazirə 
 
 
444
ötüb keçmişdi. Beləliklə, respublikanın iqtisadiyyatında kənd 
təsərrüfatı istehsalının xüsusi çəkisi xeyli yüksəlmişdi.  
70-ci illərin ikinci yarısında birinci yarımilliyə nisbətən 
ölkəyə 1,5 dəfə çox taxıl, pambıq, tərəvəz, 2,2 dəfədən çox 
üzüm, 16% çox ət, 20% çox yun, 36% çox yumurta və 33% çox 
süd verilmişdi.  
Bununla yanaşı, faktiki və statistik sənədlər göstərir ki, 
80-ci illərin ortalarına yaxın iqtisadiyyatın başqa sahələrində 
olduğu kimi, kənd təsərrüfatının aparıcı sahələrində də obyektiv 
və subyektiv səbəblərdən artım sürəti pozulmuş, istehsal 
azalmağa başlamışdı. Buna başlıca səbəb Sovet cəmiyyətində 
baş verən ictimai-siyasi proseslər, iqtisadiyyatın idarə 
edilməsində yaranan mənfi meyllər, ciddi nöqsanlar, həm də 
respublikanın öz daxilində  kənd təsərrüfatına qeyri-ciddi 
münasibətin, arxayınçılığın yaranması idi.  
70-80-ci illərdə Azərbaycan SSR-də tütünçülük, 
baramaçılıq, çayçılıq. 1969-cu il avqust və sonrakı 
plenumlarda respublikada tütünçülüyün, baramaçılığın və 
çayçılığın vəziyyəti geniş  təhlil olundu, uzun sürən geriliyin 
səbəbləri müəyyənləşdirildi və bu təsərrüfat sahələrinin inkişaf 
perspektivləri göstərildi.  
Azərbaycanda tütün, barama və çay istehsalının vəziyyəti 
və daha da inkişaf etdirilməsi ilə bağlı məsələlərin müzakirəsi 
Azərbaycan KP MK-nın XVIII, XXIX, XXX və XXXI 
qurultaylarının qərarlarında da öz əksini tapdı.  
70-80-ci illərdə respublikada tütün istehsalına diqqət xeyli 
gücləndi. Bu illərdə tütünçülük təsərrüfatlarında kompleks 
tədbirlər görüldü, mərkəzləşmə  və sahənin ixtisaslaşması 
aparıldı. Tütünçülük əsasən Qəbələ, Qazax, Lerik, Qubadlı, 
Balakən, Oğuz,  Şəki, Zaqatala, Zəngilan və digər rayonlarda 
cəmləşdirildi.  
Respublika rəhbəri Heydər Əliyevin düzgün, məqsədyönlü 
siyasəti nəticəsində 70-80-ci illərdə tütünçülükdə böyük 
Azərbaycan SSR XX yüzilliyin 
70-80-ci illərində 
 
445
irəliləyişlər başladı. Respublikada tütün istehsalı 1969-cu ildəki 
24,4 min tondan 80-ci illərin ortalarında 67 min tona, 
məhsuldarlıq müvafiq olaraq 18 və 35,3 sentnerə çatdırılmışdı.  
70-80-ci illərdə çayçılıq. Azərbaycanın kənd 
təsərrüfatının  ən mühüm sahələrindən biri də çayçılıqdır. 70-
80-ci illərdə çayçılığın inkişafına böyük diqqət yetirilmişdir. 
70-ci ilə  qədər respublikada cəmi 7,5 min hektar sahədə çay 
bitkisi  əkilmiş, bu sahədən 9,9 min ton yaşıl çay yarpağı 
istehsal olunmuşdu. Bu zaman bir hektardan orta məhsuldarlıq 
16,9 sentner təşkil etmişdir. Respublika rəhbəri Heydər Əliyev 
kənd təsərrüfatı  işçilərinin respublika toplantılarında kənd 
təsərrüfatının digər bölmələri ilə yanaşı, çayçılığın da inkişaf 
etdirilməsi üçün konkret göstərişlər vermiş, təkliflər irəli sür-
müşdü. Nəticədə, çayçılığın zonalar üzrə ixtisaslaşdırılması və 
təmərküzləşdirilməsi istiqamətində böyük işlər görülmüşdü. 
1978-ci ildə dövlətə 48 min ton yaşıl çay yarpağı  təhvil 
verilmiş,  əmək məhsuldarlığı 1970-ci ilə nisbətən 31,3 faiz 
artmışdı. 70-80-ci illərdə çayçılıq sahəsində  Lənkəran, Astara, 
Masallı rayonları ixtisaslaşdırılmışdı. 1977-ci ildə 
Azərbaycanda 14,2 min ton yaşıl çay yarpağı tədarük edilmişdi 
ki, bu da 1940-cı ildəkindən 33 dəfə çox idi.  
70-80-ci illərdə respublikada istehsal olunan çay 
yarpağının 97 faizi Azərbaycan Tərəvəz və Meyvə  İstehsalı, 
Tədarükü, Emalı  və Satışı Aqrar Sənaye Birliyinin 
sovxozlarında istehsal edilmişdi və Aqrar sənaye inteqrasiyası 
əsasında çaybecərmənin ixtisaslaşdırılması  Lənkəran, Masallı 
və Astara rayonlarının iqtisadiyyatının inkişafına böyük təsir 
göstərdi. Bu rayon təsərrüfatlarında «Azərbaycan – 2», 
«Azərbaycan – 4» və Gürcüstandan gətirilmiş «Kolxida» kimi 
məhsuldar çay sortlarının əkini genişləndirildi.  
70-ci illərdə Azərbaycan çayı keçmiş sovet imperiyasının 
200-dən çox şəhərinə, xarici ölkələrə göndərilirdi.  
1979-cu ildə çay istehsalı 20 min tona çatdırıldı ki, bu da 

---