Baki döVLƏt universiteti

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
75 
çəkilən dağın zirvəsindən  əks tərəfdə yerləşən hissəsi istisna 
olmaqla Züvand dairəsi Rusiyaya birləşir. Hər iki dövlət 
arasındakı  sərhəd xətti su axınının yuxarıda qeyd olunan 
qaydalarına daima uyğun olaraq, Velgic dairəsi sərhədindən 
Kloputanın zirvəsi və Velgic dairəsindəki dağların baş silsiləsi 
üzrə Astara çayının  şimal mənbəyinədək, buradan o çayın 
yatağı boyu onun Xəzər dənizinə töküldüyü yerədək davam 
edəcək ki, burada da Rusiya torpaqlarını İrandan ayırmalı olan 
sərhəd xətti qurtarır. 
 
V maddə 
İran  şahı  həzrətləri bütün Rusiya imperatoru həzrətlərinə öz 
səmimi dostluğuna sübut olaraq, bu maddə ilə həm öz adından, 
həm də öz vərəsələri və  İran taxt-tacının varisləri adından, 
yuxarıda göstərilən sərhəd xətti arasında, Qafqaz sıra dağları  və 
Xəzər dənizi arasında yerləşən bütün torpaqların və bütün 
adaların, bununla bərabər həmin məmləkətlərdə yaşayan bütün 
köçəri və başqa xalqların  əbədi zamanadək Rusiya imperiyasına 
məxsus olduğunu təntənə ilə tanıyır. 
 
VI maddə 
İran  şahı  həzrətləri hər iki dövlət arasında yaranmış savaş ilə 
Rusiya imperiyasına vurulmuş xeyli ziyana, həmçinin Rusiya 
təbəələrinin düçar olduğu qurbanlara və itkiyə hörmət  əlaməti 
olaraq, onların  əvəzini pul təzminatı ilə ödəməyi öhdəsinə 
götürür. Müqaviləyə qoşulan hər iki yüksək tərəf o mükafatın 
məbləğini on kurur tümən raicə, ya iyirmi milyon gümüş manat 
qərarlaşdırmış, onun vaxtı, ödəniş qaydası  və  təminatı sözbə-
söz hazırkı Traktata daxil edilə biləcək qüvvəyə malik olan 
xüsusi müqavilədə qərarlaşdırılmışdır. 
 
VII maddə 
İran şahı həzrətləri öz əlahəzrət oğlu şahzadə Abbas Mirzəni öz 
vərəsəsi və taxt-tacın varisi təyin etmək iltifatında bulunan 
I mühazirə
 
 
 
76
kimi, Bütün Rusiya imperatoru həzrətləri İran şahı həzrətlərinə 
öz dostluq münasibətlərini və bu varislik qaydasının təsdiqinə 
kömək etmək arzusunu açıq-aşkar sübut etməkdən ötrü bundan 
sonra sahzadə Abbas Mirzə  həzrətlərinin simasında  İran taxt-
tacının vərəsəsi və varisini, onun taxta çıxmasından sonra isə 
onu o dövlətin qanuni hökmdarı hesab etməyi öhdəsinə götürür. 
 
VIII maddə 
Rusiya tacir gəmiləri,  əvvəlki qayda üzrə, Xəzər dənizində  və 
onun sahilləri boyunca azad üzmək və bununla bərabər onlara 
yaxınlaşmaq hüququna malikdir; gəmi qəzası hallarında İranda 
onlara hər cür kömək edilməlidir. Bu üsulla İran ticarət 
gəmilərinə  də  Xəzər dənizində  əvvəlki qayda ilə üzmək və 
Rusiya sahillərinə yan almaq hüququ verilir ki, orada gəmi 
qəzası hallarında onlara qarşılıqlı surətdə  hər cür vəsaitlə 
kömək göstərilməlidir. Hərbi gəmilərə  gəldikdə isə, qədimdə 
olduğu kimi, yalnız Rusiya hərbi bayrağı altında olan hərbi 
gəmilər Xəzər dənizində üzə bilər; bu səbəbdən də  əvvəlki 
müstəsna hüquq indi də onlara verilir və  təsdiq edilir ki, 
Rusiyadan başqa heç bir dövlətin Xəzər dənizində  hərbi 
gəmiləri ola bilməz. 
 
IX maddə 
Bütün Rusiya imperatoru həzrətləri və  İran  şahı  həzrətləri hər 
vasitə ilə onlar arasında bu qədər xoşbəxtliklə bərpa olunmuş sülh 
və dostluğu bərqərar etməyi arzulayaraq, müvəqqəti tapşırıqların 
icrası və ya daimi qalmaq üçün bu və ya o biri dövlətə göndərilən 
yüksək sarayların (hökumətlərin – Red.) səfirlərinin, nazirlərinin 
və işlər müvəkkillərinin, onların dərəcəsinə, razılığa gələn yüksək 
tərəflərin  şərəfinə, onları birləşdirən səmimi dostluğa və yerli 
adətlərə uyğun olaraq, ehtiramla və (hər birinin) ayrılıqda qəbul 
edilməsini qarşılıqlı surətdə rəva bilirlər. Xüsusi protokol ilə bu və 
ya o biri tərəfin  əməl etməsi üçün bu məzmunda mərasim 
qərarlaşdırılacaqdır. 

---

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
77 
 
X maddə 
Bütün Rusiya imperatoru həzrətləri və  İran  şahı  həzrətləri hər 
iki dövlət arasında ticarət  əlaqələrinin bərpa olunmasını  və 
genişlənməsini sülhün bərqərar olmasının  ən başlıca xeyirxah 
nəticələrindən blri saydıqları üçün, tam qarşılıqlı razılıq 
əsasında hökm verdilər ki, ticarətə hamilik edil-məsinə  və 
qarşılıqlı surətdə  təbəələrin təhlükəsizliyinə aid olan bütün 
sərəncamlar səadətlə yoluna qoyulsun və onlar onu qarşılıqlı 
surətdə müvəkkillər tərəfindən bağlanacaq bu sülh 
müqaviləsinin eyni güclü hissəsi sayılmalı olan və ona əlavə 
edilən ayrıca Akt ilə izah etsinlər. İran şahı həzrətləri, qabaqlar 
olduğu kimi, Rusiyaya ticarətin xeyrinə  tələb olunan hər yerə 
konsullar və ticarət agentləri təyin etmək hüququ verir və 
öhdəsinə götürür ki, hər birinln müəyyəti on nəfərdən çox 
olmayacaq konsul və agentlərə hamilik göstərsin ki, onlar öz 
rütbələrinə verilmiş  şan-şövkət və üstünlüklərdən istifadə 
etsinlər. Bütün Rusiya imperatoru həzrətləri öz tərəfindən İran 
şahı həzrətlərinin konsul və ya ticarət agentlərinə münasibətdə 
tam qarşılıqlığa  əməl etməyə  vəd verir. İran hökumətinin 
Rusiya agentinə  və ya konsuluna əsaslı  şikayəti olarsa, Rusiya 
naziri (səfiri – Red.) və ya şah həzrətləri sarayı yanında işlər 
müvəkkili, ya da onların bilavasitə  rəisi öz mülahizəsinə  əsasən 
günahkarı vəzifəsindən uzaqlaşdıra və onu müvəqqəti olaraq digər 
şəxsə həvalə edə bilər. 
 
XI maddə 
Qarşılıqlı surətdə təbəələrin bütün tələbləri və savaş ilə dayan-
dırılmış başqa işlər sülh bağlandıqdan sonra ədalətlə  bərpa 
olunacaq və  həll ediləcəkdir. Qarşılıqlı surətdə  təbəələrin öz 
aralarında bu və ya o biri hökumətin xəzinəsinə müqavilə 
təəhhüdləri dərhal və tamamilə təmin edilməlidir. 
 
XII maddə 
I mühazirə
 
 
 
78
Barışığa gələn yüksək tərəflər təbəələrin xeyri üçün özlərinin 
ümumi razılığı üzrə qarşılıqlı surətdə qərara almışdır; onlardan 
Arazın hər iki tərəfindən tərpənməyən əmlaka malik olanlarına 
üç il vaxt verilməlidir ki, onlar bu müddət  ərzində onu azad 
surətdə satsınlar və dəyişsinlər. Lakin bütün Rusiya imperatoru 
həzrətləri, ona aidiyyatı olduğuna görə, keçmiş  İrəvan sərdarı 
Hüseyn xanı, onun qardaşı  Həsən xanı  və keçmiş Naxçıvan 
hakimi Kərim xanı bu iltifatlı sərəncamdan kənar edir. 
 
XIII maddə 
Axırıncı  və ya bundan qabaqkı savaşın gedişində  əsir alınmış 
hər iki tərəfin bütün hərbi  əsirləri, bununla bərabər hər iki 
hökumətin nə vaxtsa qarşılıqlı  əsir düşmüş  təbəələri azad 
edilməli və dörd ay ərzində qaytarılmalıdır; onlar həyati azuqə 
və digər tələbatlarla təmin ediiməli və onları  qəbul etmək və 
sonrakı yaşayış yerinə yollamağa sərəncam vermək üçün hər iki 
tərəfdən ayrılmış komissarlara verməkdən ötrü Abbasabada 
göndərilməlidirlər. Razılığa gələn yüksək tərəflər hər iki 
tərəfdən  əsir düşmüş, lakin olduqları yerin uzaqlığına və ya 
başqa bir səbəbə  və ya vəziyyətə görə göstərilən müddətə 
qaytarıla bilməyəcək bütün hərbi əsirlərə, habelə Rusiya və İran 
təbəələrinə də bu yolla yanaşacaqlar. Hər iki dövlət belələrinin 
hər bir vaxt tələb edilməsində özünə  dəqiq və qeyri-məhdud 
hüquq verir və öhdəsinə götürür ki, onlar aşkar edildikdə və ya 
onlar haqqında tələblər alındıqda qarşılıqlı surətdə onları (bir-
birinə) qaytarsınlar. 
 
XIV maddə 
Razılığa gələn yüksək tərəflərdən heç biri axırıncı savaşın 
başlanmasınadək və ya o vaxtı digərinin təbəəliyinə keçmiş 
olan satqınların və  fərarilərin verilməsini tələb etməyəcəkdir. 
İran hökuməti, bu qaçqınlardan bəzilərinin və onların köhnə 
həmvətənlərinin və ya hakimiyyəti altında olanların arasında 
qərəzli  əlaqələrdən qarşılıqlı surətdə baş verə biləcək zərərli 
nəticələrin qarşısını almaq üçün öhdəsinə götürür ki, indi və ya 

---