Bakixanovun
Yüklə 279,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
142 təmsil olunmuşdur (bax: 47, 153; 54, 110-111). 3. Çarpaz qafiyəli səc'. Səc'in bu növündə səc' yaradan sözlər ardıcıl və qoşa-qoşa yox, növbələşmə yolu ilə, yəni çarpaz şəkildə qafiyələnir. Bu cür qafiyələnmə nəsrdə xüsusi bir ahəngdarlıq və ritm yaradır. Məsələn: «Bir mövci- mütərakim olub az qaldı kim, kəştiyi-amalın sərniguni-bihari- qəm və zövrəqi-vücudin müstəğrəqi-dəryayi-ədəm qıla» (32a). «Ətrafi-güli-rüxsarı səbzeyi-novxizdən arayişəfza və sahəti-gülzari-üzarı cuşi-xətti-mişkindən qaliyasa olmaqda idi». (60a) Birinci nümunədə «sərniguni-bihari-qəm» və «müstəğrəqi- dəryayi-ədəm» səc'ləri, göründüyü kimi, bir-birindən bir qədər aralı düşərək çarpaz qafiyə yaratmışlar. Qeyd edək ki, bu cümlənin sonundakı qıla köməkçi feli hər iki birləşməyə aiddir: «səc'i-müqəyyəd»dir. İkinci cümlədə də seçdirilmiş birləşmələr növbələşmə yolu ilə, çarpaz şəkildə qafiyələnmişdir. Nümunələrdən göründüyü kimi, A.Bakıxanovun səc' sənətində istifadə etdiyi qafiyələri, əsasən, ərəb-fars mənşəli sözlərdən təşkil olunan silsiləli izafət birləşmələrindən ibarətdir. Bəzi hallarda səc' təşkil edən sözlər yaxın mənalı sözlərdən, sinonimlərdən ibarət olur. Məsələn: «Nitqi-sərih və lisani-fəsih ilə ərz etdilər». (32b) Bir sıra hallarda səc' yaradan sözlər qafiyə ilə yanaşı, vəznə görə də bir-birinə uyğun gəlir. Bu baxımdan səc' sənəti üç növə bölünür: səc'i-mütərrəf, səc'i-müvazinə, səc'i-mürəssə (bax: 41, 1135-138; 97, 286; 103, 802). 1. Səc'i-mütərrəf. Səc'in bu növündə səc' yaradan sözlər qafiyə təşkil edir, ancaq vəznə görə bir-birinə uyğun gəlmir. Məsələn: iz - dəniz, gül - bülbül və s. «Riyazül-qüds»də aşağıdakı cümlələrdə səc'i-mütərrəf işlənmişdir: «Bu gecə qayətdə tərsanəm və nəhayətdə hərasanəm» (15b). «Ravəyətdir kim, həzrəti-rəsul... rihlətindan sonra bir ləhzə Fatimə şad olmadı və gisuyi-mişkbarından iqdi-məlal 143 açılmadı». (11a) «Ey sədəfi-gövhəri-zatım və gülbüni-qönçeyi-həyatım, vəqt oldı kim...» (35b) Bu nümunələrdəki «tərsanəm» - «hərasanəm», «olmadı» - «açılmadı», «zatım» - «həyatım» sözləri qafiyəyə görə uyğun gəlir, vəzn baxımından isə fərqlənirlər - «səc'i-mütərrəf»dirlər. 2. Səc'i-mütəvazin. Səc'in bu növündə iki cümlə və ya birləşmədə səc' yaradan sözlər vəzn baxımından bir-birinə uyğun gəlir, qafiyəyə görə isə fərqlənir. Məsələn: «Bu ümməti-dunhimmətdən bir güruhi-bədşükuh ara- sında ləbi-təşnə və cigəri-suxtə şəhid olursan». (34b) «Hər ayinə qəlbi-səlim və ərzi-səmim ilə cənabınıza təqdimi-xidmət və şəraiti-ianət qılmaqlarında ehtimali-şəkk yoxdur». (35b) «Livayi-nihzət və rayəti-nüsrət qaldurub Məkkə canibinə rəvanə oldı». (36a) Bu nümunələrdən birincisində işlənmiş «ləbi-təşnə» və «cigəri-suxtə» birləşmələrindəki ikinci tərəflər qafiyələn- məsə də, vəzn baxımından bir-birinə uyğun gəlir. İkinci nümunədəki «qəlbi-səlim» və «ərzi-səmim» birləşmələrində isə, əksinə ikinci tərəflər həm vəzncə, həm də qafiyə baxımından uyğun gəlsə də , onların birinci tərəfləri («qəlb» və «ərz») vəzncə eyni, lakin qafiyəcə fərqli sözlərdir. Üçüncü nümunədə işlənmiş «livayi-nihzət» və «rayəti-nüsrət» birləş- mələrində də birinci tərəflər qafiyə baxımından fərqli, vəzncə isə uyğun sözlərdir. 3. Səc'i-mürəssə. Səc'in bu növündə sözlər həm qafiyə baxımından, həm də vəznə görə bir-birinə uyğun gəlir. Səc' təşkil edən sözlər arasındakı bu cür uyğunluq və tarazlıq mətndə güclü bir ahəngdarlıq və ritm yaradır. Məsələn: «Ey əziz, nə məqamə getmək və nə yerdə təvəqqüf etmək səlahdur». (35b) «Bu fitnə nairəsin ondan özgə sakin qılmaz və bu fəsad dəf'inə ondan qeyri kimsə qadir olmaz». (38a) 144 «Andan sonra Abdullah ibn Əli cuqeyi-bədkirdardən qardaşı intiqamın alub, çoxların xaki-məzəllətə salub, xəl'əti- şəhadət qaməti-canə geydi». (58b) Bu nümunələrdəki «getmək» - «etmək», «qılmaz» - « olmaz », «alub» - «salub» sözləri həm qafiyəyə, həm də vəznə görə bir-birlərinə tam uyğun gəlir. Göründüyü kimi, A.Bakıxanovun bu cümlələrdə işlətdiyi qafiyələr türk mənşəli sözlərdir. Qeyd edək ki, əsərdə səc' yaradan sözlər sırasında türk mənşəli sözlər azlıq təşkil edir. Şair-mütərcimin əsər boyu qafiyə yerində işlətdiyi sözlərin çoxu ərəb-fars mənşəli sözlərdən ibarətdir. «Hədiqətüs-süəda» əsərində də vəziyyət eynilə belədir (bax: 47,152-155; 54, -115; 101, 591; 103, 802; 1 05, III, 2839 ). Qeyd edək ki, İran ədəbiyyatşünaslığında səc'in bu növü «səc'i-mütəvazi» kimi qeyd olunur (101, 591; 228; 103, 802; 105, III, 839). A.Bakıxanovun «Riyazül-qüds»də qoşub-düzəltdiyi səc'lər bəzi hallarda bir neçə qafiyə şəklində olur və silsilə təşkil edərək zəncir əmələ gətirir ki, bunun da nəticəsində cümlələr bənzərsiz ahəngdarlıqla, ritmlə səslənir. Məsələn, aşağıdakı cümlədə olduğu kimi: «...hüsni-səbahətü rif'əti-qamət və fünuni-şücaət ilə səramədi-əhli-zəman və yeganeyi-dövran olub, mahi-Bəni Haşim deməklə məşhur və ol ərseyi-xunxarda şafei-yövmünnəşur idi, daməni-qərar və zimami-ixtiyar dəsti- iqtidarından gedüb həzrətdən istida'i-rüsxət qıldı» . (59a) İmam Hüseynin (ə.) qardaşı Abbas haqqındakı bu cümlədə seçdirilmiş birləşmələr - izafət zəncirləri bir neçə qafiyə şəklində qurularaq bənzərsiz deyim tərzi, şeiriyyət yaradır və onun bədii-estetik təsir gücünü qüvvətləndirir. Maraqlıdır ki, A.Bakıxanovun bu cümlənin əvvəlində işlətdiyi «rif'əti-qamət» izafətinin özünün tərkibindəki sözlər də həmqafiyədir. «Riyazül-qüds»dəki bəzi fəsil adları da bu cür silsiləli səc'lər şəklində qurulmuşdur. Məsələn, əsərin beşinci babının yeddinci fəsili belə adlanır: «Nuri-dideyi-həzrəti-peyğəmbər və xələfüs- sidqi-dudmani-xeyrül-bəşər sərdari-ləşkəri-şühəda cənabi-sul- Yüklə 279,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|