Cumhuriyyet Kitab indd
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M.Ə.Rəsulzadəyə Türkiyədə verilmiş xarici pasport.
- M.Ə.Rəsulzadə (birinci cərgədə ortada) mühacirətdəki dostları ilə.
MƏHƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ 31 mənlərinin qənaətincə, hitlerizm, demokrasi rejiminin müxalifi olaraq iş başına gəlmiş, təsisinə başladığı idarə İtaliyada olduğu kimi, faşist diktatorluğu imiş” 54 . Bundan əlavə, M.Ə.Rəsulzadə Hitler Almaniyasının Şərq xalqlarına müna- sibətini aydınlaşdırmaq üçün Ankara və Berlindəki dostlarına təlimatlar da ver- mişdi. Almaniyanın Türkiyə Böyükelçisi fon Papen Ankarada Kərim Odərlə, pro- fessor fon Mende isə Berlində Hilal Münşi ilə danışıqlar aparmışdı. Danışıqların nəticələri M.Ə.Rəsulzadəyə çatdırılmış və məlum olmuşdu ki, almanlar bu xalq- ları müstəqil bir dövlət halında görmək istəmirlər 55 . Belə olduqda M.Ə.Rəsulza- də tələsməyib gözləməyi qərara almışdı. Lakin fon Papenin Ankaradan Alman Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi şifrələrdə mütləq olaraq M.Ə.Rəsulzadənin dəyərləndirilməsi bildirilmişdi. Almaniya hökuməti əski mühacirlərlə əlaqələr qurmağa daim cəhdlər gös- tərirdi. 1942-ci ilin aprelində Şulenberqin vasitəçiliyi ilə Fransada, Balkanlarda, Türkiyə və İsveçrədə yaşayan bir çox millətçi-mühacirlər Berlinin məşhur “Adlon” mehmanxanasına toplaşıb, yığıncaq da keçirmişdilər 56 . Almanlar isə M.Ə.Rəsulzadə ilə hər vasitədə işbirliyinə çalışırdılar 57 . 1942-ci il oktyabrın 7-də M.Ə.Rəsulzadə Almaniyada alman ordusu, Xarici İşlər Nazirliyi və Şərq Nazirliyi ilə işbirliyi aparmaq üçün danışıqlara başladı. Lakin o, Azərbay- canın müstəqilliyinin elan edilməsinin alman siyasəti ilə bağlaşmadığını görüb oradan Buxarestə getdi. Müharibənin sonlarına yaxın
M.Ə.Rəsulzadənin başçılığı altında Münhendə “Azərbaycan Demokrat Birliyi” adlı cəmiyyət quruldu. Cə- miyyət azərbaycanlı əsirlərin xila- sında böyük rol oynadı. Bir müddət sonra M.Ə.Rəsul- zadənin başçılığı ilə “Türkiyə-Azər- baycan” Cəmiyyəti də yaranmış və bu təşkilat üç minədək azərbay- canlının Türkiyəyə getməsini təmin etmişdi. 54 “İstiqlal” qəzeti, Berlin, 1933, №30. 55 Yaqublu N. Müsavat Partiyasının tarixi. B., “Ay-Ulduz”, 1997, s. 209 56 Patrik fon Zur Mühlen. Camali Xaç ilə Qızıl Ulduz arasında. Ankara, 1984, s. 68 57 Yenə orada, s. 109 CÜMHURİYYƏT QURUCULARI 32 M . Ə . R ə - sulzadə 1948- ci ildə Tür- kiyəyə qayıtdıq- dan sonra əski legionçuların və mühacirlərin bir mərkəz ətrafına t o p l a n m a s ı n ı vacib sayırdı. Elə bu məqsədlə də o, 1949-cu ilin fevralın 1-də Ankarada Azər- baycan Kültür Dərnəyini yarat- dı 58 . Dərnəyin ilk toplantısında doktor İbrahim Bədəl M.Ə.Rəsulzadənin yaradı- lan qurumun Fəxri Başqanı seçildiyini elan etdi. “Azərbaycan Kültür Dərnəyi”nin əvvəlinci maddələrində qeyd olunmuşdu: “Maddə 1. “Azərbaycan Kültür Dərnəyi” adı ilə bir dərnək qurulmuşdur. Dərnək si- yasətlə məşğul deyildir. Mərkəzi Ankaradadır. Şöbəsi yoxdur. Maddə 2. Dərnəyin qayələri bunlardır: a) Azərbaycanı, onun tarixini, kültürünü araşdırmaq, işləmək və yaymaq; b) kitab, dərgi və qəzet olaraq çap etmək və mədəniyyət yığıncaqları tərtib etmək; c) möhtac Azərilərə maddi və mənəvi köməklik göstərmək” 59 .
antisovet mübarizə blokunun yaranmasındakı xidmətidir. Onun da iştira- kı ilə 1928-ci ildə Parisdə “Prometey” təşkilatı yaradılmışdı. “Prometey” təşkilatı müstəqil dövlətlərin yenidən təsisini elan etmiş və bunu başlıca hədəf olaraq tutmuşdu. Təşkilat özünün xarici siyasətini Polşanın və Avropa dövlətlərinin mənfəətlərinə uyğun yönəldirdi. “Prometey” Birliyinin olduqca sağında yer alan bəzi Qafqaz təşkilatlarının siyasi xarakteri daha dəyişik idi 60 .
“Prometey”çilərin böyük bir qrupu Polşa və Qərb dövlətlərinin tərəfini tutdular. 58 Azərbaycan Kültür Dərnəyinin Nizamnaməsi. Ankara, 1949. 59 Yenə orada, s. 3. 60 Patrik fon Zur Mühlen. Camali Xaç ilə Qızıl Ulduz arasında. Ankara, 1984, s. 21. M.Ə.Rəsulzadə (birinci cərgədə ortada) mühacirətdəki dostları ilə. MƏHƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ 33 M.Ə.Rəsulzadə hələ mühacirətə qədərki fəaliyyətində Qafqaz xalqlarının birliyi uğrunda da əzmlə mübarizə etmiş, rus işğalına qarşı aparılan mücadilə- də “Birliy”in mövcudluğuna ehtiyacın olduğunu daima vurğulamışdı. Təsadüfi deyildi ki, Müsavatın 1919-cu ildə qəbul edilən proqramında da bu problemə xüsusi yer ayrılmışdı. Ə.Qaraca yazırdı ki, M.Ə.Rəsulzadənin yurd xaricində önəm verdiyi mühüm işlərdən biri “fikir və dava arkadaşları olan Krım, İdil, Ural, Şimali Qafqaz və Türküs- tan liderləriylə” 61 bir araya gəlib kommunizmə qarşı aparılan milli mücadilədə “Türk Birliyi”nə çalışması olmuşdu. Ə.Qaraca qeyd edir ki, Qafqasya Konfederasionu fikrini mənimsəyən siyasət adamları buranın “Asiyanın bir İsveçrəsi” olacağını düşünmüşlər” 62 . Bu konfedera- siyanın yaradılmasına çalışmaqda bir məqsəd də məhz bu “birlik”lə ölkələrinin yenidən hürriyyətə qovuşmalarını təmin etmək idi. Qafqaz Konfederasiyası görüşünü vacib sayan Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqazın mühacirətdəki milli təmsilçiləri 1934-cü ilin 14 iyulunda Belçika- nın mərkəzi şəhəri Brüsseldə toplaşaraq “Qafqaz Konfedersiya saziş”ini imzaladı- lar. Ermənistan təmsilçiləri sazişi imzalamaqdan imtina etdilər 63 .
barizə aparmasına getdikcə daha çox ehtiyac duyulurdu. Bu illərdə bir neçə rus, gürcü, erməni, tatar təşkilatları ilə yanaşı iki azərbaycanlı təşkilatı da mövcud idi. Təşkilatlardan biri 1924-cü ildən fəaliyyət göstərən Azərbaycan Milli Mərkəzi idi. Azərbaycan Milli Mərkəzi İkinci Dünya hərbindən sonra Ankarada yerləşirdi və Başqanı M.Ə.Rəsulzadə idi. İkinci mühacir azərbaycanlı təşkilatı “Azərbaycan Milli Birlik Məclisi” adlanırdı. Təşkilat 1943-cü ildə Berlində yaradılmışdı. Təşkilatın rəhbəri Ə. Fətəlibəyli Dü- dənginski (sonradan rəhbər C.Hacıbəyli olmuşdu), Başqanlıq Heyətinin üzvləri isə Ceyhun Hacıbəyli, Əkbərağa Şeyxülislam idi. Hər iki təşkilat arasında çəkiş- mələr, ziddiyyətlər mövcud idi. Belə bir vaxtda antibolşevik cəbhənin yaradılmasını vacib sayan “Amerikan Komitəsi” fəaliyyətə başladı. “Amerikan Komitəsi”nə əvvəl C.Layons, sonradan isə Amerikanın Moskvadakı keçmiş böyük elçisi Alan Gerk başçılıq edirdi. 1962- 61 Karaca A. Kafkasya Konfederasionu Kafkasya Cümhuriyyətinin emniyyət kalxanı ola bilirmi? “Azərbaycan”, Ankara, 1995, №305, s. 19. 62 Yenə orada, s. 20. 63 Yaqublu N. Müsavat Partiyasının tarixi. B., 1997, s. 224-225. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|