Cumhuriyyet Kitab indd

CÜMHURİYYƏT QURUCULARI

42

toxunulurdu: “Çox hörmətli Məmməd Əmin! İki gün əvvəl Məmməd Həsən 

(Hacınski – red.) cəbhəyə getdi, bu gün axşam mən oraya gedirəm. Bizim qo-

şunlar Bakıya yaxınlaşaraq Qobunu, Xırdalanı və Sumqayıtı tutublar, dəmiryol 

xətti ilə isə Hacıqabul və Ələtdədirlər. Ümid edirik ki, fövqəladə bir hadisə baş 

verməsə, 3-4 gündən sonra Bakını ələ keçirəcəyik. Mənim qohumumla gön-

dərdiyin məktub və qəzetləri aldım. Azərbaycanın sərhədləri qeyd olunmuş 

və xahiş etdiyiniz xəritələrin hərəsindən bir ədəd göndərirəm ki, hər vasitə ilə 

Siz müdafiə edəsiniz. Əgər ermənilər Qarabağa iddia etsələr, onda Yerevanın 

və Qazaxın bir hissəsinin güzəşt olunmasından imtina edin. Əgər ermənilər ra-

zılaşmanı pozmazlarsa, onda Yerevan qəzasının xəritədə işarələnmiş hissəsini 

güzəştə getmək olar. 

Sizə demək lazımdır ki, ermənilər sakitləşmir, orada-burada müsəlmanla-

rı və onların yaşadıqları kəndləri, evləri güllələyirlər. Bu günlərdə yenidən Yeni 

Bayazid qəzasında bir neçə müsəlman kəndini məhv ediblər. Onların genera-

lı Andronik öz qoşunlarını Zəngəzur qəzası tərəfdən Yerevan və Yelizavetpol 

quberniyalarına çəkir və Gorusa yaxınlaşır. Biz hələlik Bakı məsələsi ilə məşğul 

olduğumuzdan kəskin qərar qəbul edə bilmirik. Allah özü kömək olsun, bu 

əməliyyat qurtaran kimi ümid edirik ki, bu qərəzli erməni hərəkatını aradan gö-

türəcəyik. Gürcülərə gəldikdə isə, onlarla lap pisdir, bizim aramızda formal şəkil-

də iqtisadi-gömrük müharibəsi var; sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi, əmlakın 

bölüşdürülməsi, bonun buraxılması və s.”

8

.

F.X.Xoyskinin M.Ə.Rəsulzadəyə yazdığı məktublarda Azərbaycan hökuməti-

nin ciddi problemlərlə qarşılaşdığı görünməkdədir. Onun 1918-ci ilin 23 avqus-

tunda İstanbula – M.Ə.Rəsulzadəyə göndərdiyi məktubda Bakı məsələsinin 

vacibliyi, ermənilərin Qarabağdan hərəkət edərək Zəngəzurun bir hissəsini tut-

duğu və bununla da Şuşa qəzası ilə əlaqənin kəsildiyi vurğulanırdı.

Qeyd edək ki, Bakı uğrunda aparılan savaş uğurla başa çatdı. Nuru Paşanın 

başçılığı altında Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycan döyüşçülərinin də fədakarlığı 

ilə 1918-ci ilin sentyabrın 15-də Bakını azad etdi. Bu münasibətlə F.X.Xoyski 

Azərbaycan Respublikasının Tifl isdəki diplomatik nümayəndəsi M.Y.Cəfərova 

aşağıdakı məzmunda teleqram göndərdi: “Tifl is. Gəncədən Azərbaycan Res-

publikasının nümayəndəsinə. №158. 15 sentyabrda qəbul edilib (№9/363). 15-

də 11.5 dəqiqədə ötürülüb. Olduqca təcili. Sentyabrın 15-də, saat 9-da Bakı qo-

8

  Azərbaycan Respublikası Prezidentinin  İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi, f. 277, s. 2, i. 7, v. 37-38.

---

FƏTƏLİ XAN XOYSKİ

43

şunlarımız tərəfindən alınıb. Xahiş edirəm rəsmi    

F.X.Xoyskinin imzaladığı 

sənəd.

 

məlumatlandırın. Nazirlər Sovetinin Sədri Xoyski”

9

.

Bu hadisədən bir müddət sonra I Dünya mü-

haribəsinin başa çatması ilə imzalanan Mudros 

müqaviləsi əsasında (30 oktyabr, 1918-ci il) ingilis 

qoşunları Bakıya daxil olurdu. F.X.Xoyskinin ingilis 

qoşunlarının komandanı general Tomsona gön-

dərdiyi teleqramda onların noyabrın 17-də Bakıya 

daxil olmasına etiraz etmədiyini və bunun Azər-

baycanın müstəqilliyinə, ərazi bütövlüyünə mane 

törətməyəcəyi qeyd edilirdi. General Tomson isə 

göndərdiyi cavab teleqramında ona təşəkkür edir 

və qarşılıqlı əməkdaşlığa əsaslanan münasibətin 

olacağına toxunurdu.

1918-ci ilin 17 noyabrında Nazirlər Şurasının Sədri F.X.Xoyskinin və Daxili İşlər na-

ziri B.Cavanşirin Azərbaycan Respublikası adından Bakıya Müttəfiq qoşunların daxil 

olması haqqındakı rəsmi məlumatda yazılırdı: “Azərbaycan hökuməti ilə Müttəfiq 

qoşunların Ənzəlidəki təmsilçisi general Tomsonla aparılan danışıqlarda əldə olu-

nan razılaşmaya əsasən bu gün səhər noyabrın 17-də Azərbaycan paytaxtına başda 

general Tomson olmaqla Müttəfiq qoşunların dəstəsi daxil olur. Müttəfiq qoşunların 

bu daxil olması Azərbaycanın müstəqilliyini, ərazi toxunulmazlığını pozan düşmən-

çilik aktı kimi qəbul edilə bilməz. Bütün dövlət və ictimai müəssisələr əvvəllər oldu-

ğu kimi qaydasında işləyəcək. Şəhərdə qayda-qanunun saxlanılması üçün hökumət 

tərəfindən bütün tədbirlər görüləcək. Hökumət bütün vətəndaşları sakitlik qayda-

larını qorumağa, eləcə də müttəfiq dəstələri dostluqla qarşılamağa çağırır. Nazirlər 

Sovetinin Sədri F.X.Xoyski. Daxili İşlər naziri B.Cavanşir”

10

.

1918-ci ilin noyabrın 19-da keçirilən Milli Şuranın iclasında Azərbay-

can Parlamenti yaradılması haqqında Azərbaycan hökumətinin qanun 

layihəsi bəyənildi. 

Qeyd edək ki, Azərbaycan dövlətçiliyinin inkişafı baxımından 1918-ci 

ilin dekabrında Azərbaycan Parlamentinin yaranıb fəaliyyət göstərməsi-

nin çox böyük əhəmiyyəti oldu.

1918-ci ilin dekabrın 7-də Azərbaycan Parlamentinin təntənəli açılış 

mərasimi keçirildi. Azərbaycan Milli Şurasının Sədri M.Ə.Rəsulzadənin 

9

 Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi, f.897, s. 1, i. 22a, v. 4.

10

 Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi, f.2894, s. 6, i. 17, v. 6-7.

---

CÜMHURİYYƏT QURUCULARI

44

açılış nitqindən sonra söz Nazirlər Şurasının Sədri F.X.Xoyskiyə verildi. O, 

sürəkli və gurultulu alqışlar altında bu çıxışı etdi: “Möhtərəm Azərbaycan 

Parlament üzvləri! Bu gün elə böyük, əziz və mübarək gündür ki, bunu 

biz azərbaycanlılar yuxumuzda da görməzdik. Bu gün o gündür ki, milli 

müqəddəratınızı öz əlinizə aldınız. Hökumət məni vəkil etmişdir ki, bu 

bayram münasibəti ilə sizi və sizinlə bərabər özümüzü təbrik edək (alqış). 

Hökumət sizin hüzurunuzda məsul olduğundan, borcludur öz fəaliyyəti 

və nə kimi şərait altında işlədiyi haqqında sizə bəyanat versin. Mən bu 

gün ümum hökumətin fəaliyyəti haqqında sizə müfəssəl məlumat ver-

məyəcəyəm, hər vaxt istəsəniz hər nazir öz nəzarətinin fəaliyyəti haqqın-

da məruzə təqdim edəcəkdir. Mən isə bu gün ancaq hökumətimizin nə 

kimi şərait altında təşəkkül edib fəaliyyətdə olduğunu və müxtəsər ta-

rixini ərz edəcəyəm”

11

.

F.X.Xoyski çıxışında Azərbaycanın istiqlal elan etdikdən sonra düşdüyü ağır 

vəziyyətini, “bir kənddən digərinə getməyin qorxulu olduğunu”, “dəmir yolunun 

tamamilə yatdığını”, “dövlət idarələrinin dağılmasını”, “hər kəsin özü-özünə hö-

kumət olduğunu” qeyd etdi. F.X.Xoyski belə bir vəziyyətdə bütün Azərbaycan 

təmsilçiləri tərəfindən seçilən Milli Şuranın hökuməti təyin edib məmləkətin 

müqəddəratını ona tapşırdığını bildirdi. O, qeyd etdi ki, qısa müddətdə Tür-

kiyə ilə müzakirələr aparıldı, sülh bağlandı, silah olmadığından qanun və 

asayişin bərpası mümkün olmurdu, bundan ötrü türklərə müraciət edildi, 

Bakı əlimizə keçdi. 

F.X.Xoyski həmin dövrdə vəziyyətin necə ağır olduğunu belə ifadə 

edirdi: “Belə ağır vəziyyətlə bərabər, təlatüm içində qayalar arasında na-

zik taxta qayıqda gedən dəmirçi vəziyyətində olan hökumət qayığını elə 

aparmalı idi ki, daşa dəyib dağılmasın”

12

.

F.X.Xoyski qeyd edirdi ki, o dövrdə zəif olduğumuzdan bizə təzyiq 

edənlərə qarşı dözür, onların tamahı və tələblərinə qarşı “Azərbaycan 

azərbaycanlılar üçündür!” şüarını qoyurduq.

O, Azərbaycan Parlamentinin açılışındakı çıxışını bu sözlərlə yekun-

laşdırdı: “Hökumətin fəaliyyətində nə qədər qüsur və nöqsan olmuşsa da, 

yol göstərən işıqlı ulduzu olmuşdur: millətin hüququ, istiqlalı və xeyri!”

13

.

11

  “Azərbaycan” qəzetində Parlament hesabatları və şərhlər (noyabr 1918 – aprel 1920), I c. B., 

2015, s. 94-99.

12

   Yenə orada, s. 98.

13

 Yenə orada, s. 100.

---