DəDƏ qorqud a r a ş d ı r m a L a r ı
Yüklə 1,74 Mb.
|
170
yət orqanlarında baş verən müxtəlif çaxnaşmalar, hökm sürən bürokratiya, özbaşınalıqlar haqqında yenə də üstü bağlı danışır, bunları alleqoriya obyektinə çevirir. Belə ki, onun “Bəngü badə” və “Şikayətnamə” əsərləri mülki və hüquqi şəxslərin, hakim da- irələrin fəaliyyətini diqqət önünə gətirərək müasiri olduğu dövrün başlıca problemlərini diqqət önünə gətirir. Cari ictimai-siyasi problemlərə işıq salan şair insanların bu vəya digər məqamlarda məsuliyyətə, vəzifə borcuna, ədalət və iradə məsələlərinə münasi- bətdə göstərdiyi davranış tərzini məhz zamanənin tələbi və diktəsi kimi qabardır, bunun sosial bəla kimi qarşıya çıxdığını əsərlərində ifadə etmişdir. M.Füzuli siyasi dairələrin davranışında ədalət və dürüstlük olmadığını açıq-aydın dilə gətirərək zamanəsinə qarşı inqilabi mövqedən çıxış edir. Məsələn, “Bəngü badə” simvolik əsər oaraq dövrün şahlarına və sultanlarına qarşı bir ziyalı baxı- şının kamil nümunəsidir. Saray çaxnaşması, mövcud hakimiyyət boşluqları, əyyaşlıq, eyş-işrətə qurşanma halları, qərar verdikdə yalnız qürur və təkəbbürün başlıca mövqe tutması kimi və sağlam düşüncəyə artıq yer qalmadığı məsələləri əsərdə hakimiyyətdə olan Bəng və Badənin səltənətinin süqutunun əsas səbəbləri kimi irəli sürülür. Avtobioqrafik “Şikayətnamə” əsərində öz geniş təzahürünü tapmış ictimai özbaşınalıq demək olar ki, cəmiyyətin ciddi bəlası kimi cəsarətlə vurğulanır. M.Füzuli hakim dairələrə müraciətini aşağidakı dialoq vasitəsilə diqqət önünə gətirir: “Salam verdim – rüşvət degildir deyü almadılar. Hökm göstərdim – faidəsizdir deyü mültəfit olmadılar. Əgərçi zahirdə surəti-itaət göstərdilər, əmma zəbani-hal ilə cəmi sualıma cavab verdilər. Dedim: -
Dedilər: - Müttəsil bizim adətimiz budur. Dedim: - Mənim rəayətimi vacib görmüşlər. Və mənə bəraəti-tə- qaüd vermişlər ki, övqafdan həmişə bəhrəmənd olam. Və padşaha fərağət ilə dua qılam. 171
Dedilər: - Ey miskin! Sənin məzaliminə girmişlər və sənə sərma- yeyi-tərəddüd vermişlər ki, müdam faidəsiz cidal edəsən. Və namübarək üzlər görüb, namülayim sözlər eşidəsən. Dedim: -
Dedilər: - Zəvaiddir, hüsuli mümkün olmaz. Dedim: - Böyle ovqaf zəvaidsiz olurmu? Dedilər: - Zəruriyyati-asitanədən ziyadə qalırsa, bizdən qalırmı? Dedim: - Vəqf malın ziyadə təsərrüf etmək vəbaldır. Dedilər: - Ağçamız ilə satın almışız, bizə həlaldır. Dedim:
- Hesab alsalar, bu sülukunuzun fəsadı bulunur. Dedilər: - Bu hesab qiyamətdə alınır. Dedim: - Dünyada dəxi hesab alınır xəbərin eşitmişiz. Dedilər: - Ondan dəxi bakimiz yox, katibləri razı etmişiz.”(3;298) M.Füzuli yaradıcılığında siyasi dairələrdə mövcud davranış tərzi onun ictimai motivli qitələrində daha aydın əksini tapmışdır. Onun “Padişahi-mülk” adlanan qitəsində müasiri olduğu dövlətin daxili strukturu, müharibə strategiyası, torpaq islahatı məsələləri kimi ciddi siyasi problemlərə işıq salınır və siyasi müstəvidə üzə çıxan davranış tərzi tənqidi baxımdan nəzərdən keçirilir, nəticə olaraq insanın davranış tərbiyəsinə bu aspektdən münasibət for- malaşdırılır. Məsələn:
172
Yüz fəsadü fitnə təhrikilə bir kişvər alır, Ol dəxi asari-əmnü istiqamətdən bəri. Göstərən saətdə dövrani-fələk bir inqilab, Həm özü fani olur, həm ləşkəri,həm kişvəri. (2;360)
Qitədə göstərilir ki, ölkənin padşahı ölkələr əldə etmək üçün qızıl və gümüş rüşvət verərək ordu yığır, yüz fitnə-fəsad yolu ilə əmin-amanlıq izlərinə malik müstəqillikdən uzaq olan ölkə əldə edir. Hər an baş verən dəyişikliklərlə onun həm ordusu, həm ölkə- si məhv olub gedir. Bundan əqli nəticə çıxarmağın vacibliyinin mühümlüyünü vurğulayan şair qeyd edir ki, qənaət və təvazökar- lıq, gözütox olmaq insanı sultanlardan güclü edir:
(3;299) Beləliklə, M.Füzuli yaradıcılığında siyasi problemlər mənfi halların, dövlət və cəmiyyət daxilində üzə çıxan neqativ davranış tərzinin tənqidinə yönəldilən başlıca məqamları özündə ehtiva edir.
4. Cəmiyyət və şəxsiyyət problemi, şəxsiyyətin cəmiyyətdəki mövqeyi M.Füzuli yaradıcılığının bəlkə də ən spesifik tərəflərin- dəndir. Bu özünü şairin cəmiyyətin sosial bəlalarına münasibətin- də, bu problemlərə xüsusi həssaslıqla yanaşmasında göstərir. Şair bu mövzunu Əfzələddin Xaqaninin “Qəsideyi-Şiniyyə” əsərinə nəzirə olaraq yazdığı ictimai məzmunlu “Ənis ül-qəlb” əsərində əhatə edir. Məsələn, o, deyir:
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|