23
Qlobal problemlərin
Qlobal problemlərin məğzinə
daha dərindən Qlobal problemlərin işıqlandırılması və həlli
yollarının araşdırılması istiqamətində
KİV-in və
jurnalistlərin qarşısında spesifik tələblər qoyulduğu kimi,
ümumi ixtisas istiqamətləri üzrə də müəyyən tələblər irəli
sürülür. Bu tələblər ilk növbədə kütləvi informasiya
vasitələrinin istifadə etdikləri müasir texnika və
texnologiyalara aiddir:
müasir mətbuatın, radio-televiziyanın, elektron
KİV-lərin istifadə etdikləri texnika və texnologiyalara bələd
olmalı, onlarla işləməyi bacarmalıdır;
jurnalist kollektivlərinin istehsalat-texnoloji
struktur kimi fəaliyyətnin səciyyəvi
xüsusiyyətlərini
bilməlidir;
ayrı-ayrı kütləvi informasiya vasitələri üçün hazır-
lanan materialların spesifikasını bilməlidir;
müasir texniki vasitələrlə (elektron texniki vasitələr
də daxil olmaqla) işləməyi bacarmalı və iş metodlarını
bilməlidir;
materialların hazırlanmzsı ilə bağlı texniki
vərdişlərə - səhifələnmə, o cümlədən, kompüterlə
səhifələnmə, yazılmış və ya çəkilmiş materialların montajı,
qəzetlərin on-line və ya off-line versiyalarının yaradılması
və s. – yiyələnməlidir.
“Jurnalistika və müasir dövrün qlobal problemləri”
kursunda qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün ilk
növbədə
“inkişaf”, “tərəqqi” və “tənəzzül” anlayışları
arasındakı əlaqələrin tarixi aspektdə araşdırılması olduqca
vacibdir.
24
“İnkişaf”, “tərəqqi” və “tənəzzül” anlayışları arasındakı
əlaqələr
Tarixi tərəqqi problemi demək olar ki, əksər fəlsəfi
təlimlərin mərkəzi məsələlərindən biridir.
Bu da təsadüfi de-
yildir, çünki məhz fəlsəfə tarixi tərəqqini reflektiv şəkildə
(qeyri-ixtiyari, qeyri-şüuri, qeyri-iradi) nəzərdən keçirmək
iqtidarındadır. Lakin, tarixi tərəqqi məsələsi uzun müddət
həddən artıq sadələşdirilmiş şəkildə – yəni kamilliyə doğru
fasiləsiz irəliləyiş kimi təqdim olunmuşdur. Əgər elmi-
texniki sahədə baş vermiş tərəqqi heç kimdə şübhə
yaratmırsa, iqtisadiyyat sahəsindəki inkişaf özünü o qədər
də qabarıq şəkildə hiss etdirə bilmir (daha doğrusu,
iqtisadiyyat bir çox neqativ
proseslər üçün baza rolunu
oynayır), mənəvi vəziyyət və mədəni inkişaf səviyyəsi isə
hətta ifrat optimistlərə belə, keçmişlə müqayisədə boyük
sıçrayışlardan danışmaq imkanı vermir. Ona görə də artıq
XIX əsrin ortalarından başlayaraq, bəşəriyyətin istehsal
qüvvələrinin tərəqqisi üçün verdiyi töhfələr (ödəmələr),
ictimai həyatın müxtəlif sahələrində baş vermiş tərəqqinin
müxtəlifliyi və təzadları barədə məsələlər qoyulmağa və
araşdırılmağa başlanılır. Bəşəriyyətin qarşısında artıq elmi-
texniki tərəqqi, sosial və mənəvi sahələrdə olan də-
yişiklikləri
müqayisə etməyi öyrənmək, onları uzlaşdırmaq
və s. kimi vəzifələr durmağa başlayır. Bu da həmin dəyişik-
liklər arasındakı harmoniyanın pozulmasının, təbiətin
düşünülməmiş şəkildə istifadəsinin və zorlanmasının
insanları uçuruma sürükləməsinin qaşısının alınması
məqsədi ilə edilirdi.
Tarixi tərəqqi problemini nəzərdən keçirmək üçün ilk
növbədə tərəqqi və inkişaf anlayışları arasındakı qarşılıqlı
əlaqələri araşdırmaq məqsədəmüvafiqdir. İnkişafı sadəcə
olaraq dəyişikliklərin sinonimi kimi başa düşmək və onu
tərəqqi ilə eyniləşdirmək yanlış olardı.
25
İnkişaf dəyişikliyə və yaxud da dəyişikliklərin məc-
musuna nisbətən daha mürəkkəb prosesdir. İnkişaf
anlayışını dialektikanın qanun və kateqoriyalarında öz
əksini tapmış müxtəlif tip universal əlaqələrin təhlili
əsasında formalaşdırmaq olar. İnkişaf dəyişikliyin xüsusi bir
növüdür. Hər hansı bir əşyada
baş vermiş dəyişiklikləri
aşkar etmək hələ onların xarakter və tendensiyaları barədə
xəbər vermir.
Dəyişiklik kəmiyyət xarakteri daşıya bilər. İnkişaf isə
yeninin yaranmasını, yəni keyfiyyət dəyişikliyini tələb edir.
Eyni zamanda, hər bir keyfiyyət dəyişikliyini də inkişafla
eyniləşdirmək olmaz (məsələn, əşyanın sadəcə parçalanması
və ya eynitipli fazaların təkrarlanması ilə baş verən dövri
proseslər və yaxud da «su – buğ - su…» kimi sadə təkrar
dəyişikliklər). İnkişaf anlayışı ümumi kütlədən elə
dəyişiklikləri seçib ayırır ki, onlar sistemin yeniləşməsi,
onun daxili struktur və funksional dəyişiklikləri ilə, yeni -
başqa bir şeyə çevrilməsi ilə əlaqədardır.
İnkişaf mürəkkəb sistemli obyektlərin böyük vaxt in-
tervalında yığılıb toplanmış,
geriyə dönməsi mümkün
olmayan, mütərəqqi və uzun bir prosesdir (məsələn,
litosferanın (Yer qabığı), ekosistemin təkamülü, insan
icmalarının, alətlərin və əmək ənənələrinin tarixi inkişafı,
ETT və s.).
İnkişafı bir xətt üzrə irəliləyən proses kimi də başa
düşmək olmaz. Ona görə ki, real sosial-tarixi inkişaf daim
yana sapmalarla, geriyə dönmələrlə, bir çox hallarda baş
verən şaxələnmə və divergensiyalarla (süni
və təbii seçim
nəticəsində təkamül prosesində əmələ gələn əlamətlərin bir-
birindən fərqlənməsi), inkişaf proseslərində primatların
evolyusiyası (birincilik, üstünlük) və yaxud konver-
gensiyalarla (ayrılma və yaxınlaşma) – birləşmə, sintez,
inkişafın müxtəlif xətlərinin birləşməsi (ayrı-ayrı qəbilə-
lərdən böyük millətlərin formalaşması) ilə müşayiət olunur
26
Burada tarixilik prinsipinə riayət olunmasını qeyd
etmək vacibdir. Bu prinsipin mahiyyəti obyektlərin müvaiq
səbəblər nəticəsində müəyyən şəraitlərdə baş vermiş tam
sistemlər şəklində baxılmasından ibarətdir. Hazırda mövcud
olanı təkcə keçmişin nəticəsi hesab etmək olmaz, eyni
zamanda müasir dövrün özünün də inkişafını nəzərə almaq
lazımdır. Çünki, müasirliyin özündə də müxtəlif ənənələr
bir-biri ilə qarşılıqlı mübarizə aparır və gələcək inkişafın
alternativ imkanları formalaşır. Tarixilik təzahürlərin
determinasiyası konsepsiasyı ilə (bütün
hadisələrin
qanunauyğunluğu və səbəbiyyət əlaqəsindən asılılığı) sıx
əlaqəlidir.
Tarix – əvvəlcədən müəyyən olunmuş nəticələrlə
təmin olunmuş proses deyil. Tarixi inkişafın obyektiv
qanunauyğunluqları özünə yalnız mümkün olan vahid
formada yol açmır. Onların reallaşması müxtəlif variantlarla
mümkündür və bu zaman inkişafın mümkün forma və
yollarını nəzərə almaq lazımdır.
İnkişafın ən mürəkkəb növü cəmiyyətin tarixidir.
Çünki, cəmiyyətin tarixinin inkişafı obyektiv amillərdən
başqa, subyektiv amilləri də, məsələn, insanların baxışlarını,
məqsəd və maraqlarını özündə əks etdirir. Bu da öz
növbəsində ictimai-tarixi proseslərin determinasiyası
xarakterini çətinləşdirir. Tarixi perspektivlərin, imkanların
reallaşmasında insanın seçimi, idealları və iradəsi
iştirak
edir. Tarixi proseslərin nəzəri cəhətdən baxılması bütün
bilik kompleksinin və dialektikanın metodlarının tətbiq
olunmasını tələb edir. Ona görə ki, inkişaf prosesində
dəyişikliklərə xas olan təzadlı xarakter özünü çox mürəkkəb
və çoxşaxəli şəkildə büruzə verir.
İnkişafın öz xarakteristikalarına görə bir-birinin əksi
olan, bir-birindən müxtəlif istiqamətlərə yönələn və
dialektik şəkildə bağlı olan ən ümumi iki ənənəsi
tərəqqi və
tənəzzüldür.