Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
9 nivyəti və s. Eyni zamanda bu formaların hər birinin oxşar və fərqli cəhətləri vardır. Oxşar cəhət ondan ibarətdir ki, hər hansı forma insan fəaliyyəti ilə şərtlənir. Fərqli cəhət isə bu formaların hər birinin özgün məzmununda ifadə olunur. Mədəniyyətin aşağıdakı inkişaf mərhələləri vardır; a) Qədim Şərq mədəniyyəti; b) Antik mədəniyyət; v) Orta əsrlər mədəniyyəti; q) İntibah dövrünün mədəniyyəti; d) Yeni dövr (burjua) mədəniyyəti; e) Sosialist mədəniyyəti; ə) Müstəqillik dövrünün mədəniyyəti. Məqsədindən və yerinə yetirdiyi vəzifələrdən asılı olaraq mədəniyyətin bu növləri meydana çıxır; milli mədəniyyət, beynəlmiləl mədəniyyət, dini mədəniyyət, etnik mədəniyyət və s. Göründüyü kimi, mədəniyyət insanın yer üzərində mövcudluğunun bütün tərəflərini, onunla rəngarəng əlaqə və münasibətləri əhatə edən mürəkkəb və çoxsahəli bir fenomendir. Onun mahiyyət və mənasındakı qiymətli xüsusiyyətlərin ən əsasını belə aydınlaşdıra bilərik: mədəniyyət insanın bacarıq və əlaqələrinin, insan tərəfindən yaradılanların, insan əməyi və zəkasının nəticələrinin tam vəhdətinin zahiri əksini ifadə edən ictimai subyekt kimi insanın özünün fəaliyyətini müəyyənləşdirən tarixi inkişaf prosesidir. Deməli, mədəniyyətin əsas vəzifəsi insanın ictimai fəaliyyət subyekti kimi inkişafına əsaslanmaqla bərabər, bu inkişafı şərtləndirir. Mədəniyyətin obyektləri isə geniş mənada təbiət və cəmiyyətdir. Şərti və nisbi olaraq mədəniyyətin tam sisteminin strukturu iki sahəyə ayrılır: l. İnsanın təbiəti dəyişdirmək prosesində özünün dəyişməsi ilə əlaqədar olan maddi mədəniyyət; 10 2. İnsanın mənəvi aləminin və sosial varlığının dəyişməsi ilə əlaqədar olan mənəvi mədəniyyət. Eyni zamanda bu sahələrin hər ikisi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir, biri digərinin inkişafına imkan yaradır, kömək edir. İnsan ilkin olaraq əməyin təsiri ilə formalaşır, inkişaf edir. Maddi istehsalda əməyin “insandəyişdirici” mahiyyəti mədəniyyətin əsası kimi marksizm klassikləri tərəfindən əhatəli şəkildə əsaslandırılmışdır. “Marks mədəniyyət tarixində əməyin böyük əhəmiyyətini onun hər şeyə qalib gələn qüvvəsini bütün dünyaya göstərmişdir...” (M.Qorki). Mədəniyyətin yuxarıda qeyd etdiyimiz sahələrinin hər biri insanın ictimai varlıq kimi inkişafına özünəməxsus təsir göstərir. Yəni, insanın maddi-dəyişdirici fəaliyyətinin məqsədi, hər şeydən əvvəl, öz təlabatını ödəmək üçün lazım olan maddi nemətlər yaratmaqdır. Söz yox ki, bu fəaliyyət prosesində insanlar özləri də inkişaf edir, təcrübələri artır, bilikləri zənginləşir, müəyyən bacarıqları üzə çıxır. Mədəniyyətin spesifik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: l. Mədəniyyət formasına görə milli, məzmununa görə isə beynəlmiləl və ümumbəşəri xarakterə malikdir. Hər hansı bir mədəniyyət nümunəsi milli zəmində yaransa da, onun nəticəsi bəşəriyyətə məxsus olur. 2. Mədəniyyət humanist xarakterə malikdir. İnsan öz yaratdığından zövq alır. 3. Mədəniyyət varislik xüsusiyyətinə malikdir. Müasir nəsillər keçmiş nəsillərin təcrübəsindən faydalanaraq onu daha da inkişaf etdirirlər. 4. Mədəniyyət vahid və bölünməzdir, 5. Mədəniyyət mentalitet vasitəsilə gerçəkləşir və s. Cəmiyyətin mədəni inkişaf səviyyəsi həmin cəmiyyətdə yaradılan mədəni sərvətlərin həm həcmi, həm yayılma miqyası, həm də insanlar tərəfindən mənimsənilməsi ilə əlaqələndirilir. Mənəvi sərvətlərin yaradılması, yayılması və isti- 11 fadə olunması üsulları isə cəmiyyətin sosial-mədəni təşkilindən asılıdır. Mənəvi istehsalın məzmununun dəyişməsi özünü ilk növbədə mənəvi sərvətlərin yaradılması, mübadilə edilməsi, bölgüsü və istifadə üsullarının dəyişməsi və inkişafında nəzərə çarpdırır. Cəmiyyətin mədəni inkişafının tempi vüsəti və faydalılığı ona doğru istiqamətləndirilmiş insanların yaradıcı fəallığının dərəcəsindən, onların əhatə dairəsinin genişliyindən asılıdır. Elə buna görə də mədəni tərəqqinin əsas meyarlarından biri xalqın tarixi prosesdə şüurlu iştirak dərəcəsi, onun mənəvi fəaliyyətə cəlb olunma dairəsi ilə əlaqədardır. §2. MƏDƏNİYYƏT VƏ SİVİLİZASİYA Sivilizasiya latınca “sivilis” sözündən alınıb və mülki, ictimai mənasını bildirir. Bu söz bir neçə məna ifadə edir. Belə ki, marksist ədəbiyyatda maddi mədəniyyəti, ictimai inkişafın səviyyəsini, bəşər tarixinin barbarlıqdan sonra gələn mərhələsini bildirmək üçün sivilizasiya anlayışından istifadə olunur. Tarixin müxtəlif mərhələlərində xalqların və mədəniyyətlərin taleyi elm, sənət xadimlərini həmişə narahat etmişdir. Müxtəlif dövrlərdə mədəniyyət və sivilizasiya anlayışlarına görkəmli şəxsiyyətlər tərəfindən bir-birindən fərqli münasibətlər bildirilmişdir. Məs., İ.Kantın fikrincə, insan öz əxlaq və davranış qaydalarını müəyyən etdikdən sonra sivilizasiya yaranır. “Sivilizasiya” dedikdə, bir tərəfdən, cəmiyyətin və mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi, digər tərəfdən isə mədəni dəyərlərin (maddi və mənəvi) mənimsənilməsi səviyyəsi nəzərdə tutulur ki, bu da bütün ictimai həyatı və onun spesifikasını göstərir. Şübhəsiz, müəyyən sivilizasiyadan söhbət gedərkən, sivilizasiyanı mədəniyyətdən fərqləndirən iki əlamət əsas hesab oluna bilər. Sivilizasiyanın birinci əlaməti – onun 12 cəmiyyətin və mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi kimi başa düşülməsi etnoqrafik, tarixi, sosioloji və fəlsəfi ədəbiyyatda geniş tədqiq olunmuşdur. Əslində elə bu əlamətin öyrənilməsi zamanı sivilizasiyanı çox vaxt mədəniyyətlə eyniləşdirirlər. E.Teylor öz tədqiqatlarında belə də yazmışdır: “Mədəniyyət və yaxud sivilizasiya”. Lakin o, eyni zamanda bəzi fərqləri də göstərə bilmişdir. Sivilizasiyanın ikinci əlaməti-mədəniyyətin mənimsənilməsi üsulu elmi ədəbiyyatda çox az işlənmişdir... Bəşər tarixi bir daha göstərir ki, mədəniyyətin mənimsənilməsi üsulu necədirsə, sivilizasiya da elədir. Məsələn, təsadüfi deyildir ki, biz Qərb və Şərq sivilizasiyasını bir-birindən fərqləndiririk. Qərb-Şərq münasibətlərinin tarixi qədimdir. Misir, Finikiya, Karfagen Qərb dünyasına çox şey bəxş etmişdir. Farslar yunan aləmi ilə qarşılaşmış, Makedoniyalı İsgəndər dünyanı fəth etmək məqsədilə Şərqə yürüş etmişdir. Xristianlıq Şərqdə yaransa da Qərbi fəth etmiş və Bibliyanı Qərbə töhfə vermişdir. Silah gücünə Şərqi fəth etsə də, Şərq aləmi tərəfindən mənəvi baxımdan fəth olunmuş Roma, həm öz dini həyatına Şərq, o cümlədən fars Mitri ibadətini tətbiq edir, həm də Hindistandan qiymətli sərvətləri talan edib aparırdı. Vizantiya Romanı əvəz etdi və Şərqlə Qərbin əlaqəsi daha da möhkəmləndi. Cənubda ərəblərin fəthləri nəticəsində Siciliya, xüsusilə də İspaniya onların təsirini xeyli müddət saxladı və onu Avropanın başqa dövlətlərinə ötürdü. Yunan elmi irsinin qorunmasında ərəblərin və yəhudilərin Avropaya əhəmiyyətli dərəcədə köməyi olmuşdur. 1096-cı ildə Fələstindəki müqəddəs yerləri müsəlmanların hakimiyyətindən qurtarmaq şüarı altında katolik kilsəsinin təşəbbüsü ilə Qərbi Avropa feodallarının Şərqdə işğalçılıq müharibələri - Xaç yürüşlərinin başlanması Şərq-Qərb əlaqələrini daha da artırdı. 1270- ci ilə qədər davam Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|