Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

25 

 

da  ağ və şəffafdırlar, deyirlər ki, həmin qablara zəhər qoyarkən bunlar zəhəri özündən kənarlaşdırır». Ə.Bakuvi 

eyni zamanda çinlilərin dini təsəvvürləri, onların məişət mədəniyyəti, hətta görkəmli memarlıq abidələri 

haqqında da kifayət qədər ətraflı məlumat verir ki, bu da azərbaycanlı alimin Çin mədəniyyətinə olan ehtiram və 

məhəbbətini təzahür etdirir.  

XV-XVI əsrlərdə Azərbaycan Çin mədəni əlaqələrinin təzahürü Azərbaycan incəsənətində müşahidə 

edilir. Məsələn, Abşeronun  Şüvəlan kəndində  qəbirüstü abidələrdən birinin üstündəki Dərbəndin memarlıq 

abidələri, Ağdam yaxınlığındakı türbələrin birində əjdaha başlarından ibarət relyef, məhz çin motivləri əsasında 

yaradılmışdır ki, bu da Çin-Azərbaycan mədəni iqtibasının ən bariz nümunələrindəndir. XVI əsrin Azərbaycan 

miniatürləri Sultan Məhəmməd Təbrizi, Mirzə Əli, Müzəffər Əli, Mir Seyid Əli, Ağa Mirək də çin sənətindən 

təsirlənmişlər. Onların yaratdıqları əsərlərdə qaya, bulud, insan və geyimlərin təsviri zamanı çin motivlərindən 

istifadə etmələri aşkar müşahidə olunur.  

Bir çox tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Müsəlman Şərqi memarlığına aid olan məscid, türbələrdəki 

günbəzlər, onların səthlərinin  şirələnmiş  təbəqə-kaşı ilə örtülməsi də çinlilərdən, onların mədəniyyətindən 

iqtibas edilir. Azərbaycanın görkəmli klassik şairi Nizami Gəncəvinin «Yeddi gözəl» poemasındakı çin 

mövzusuna müraciətin özü Azərbaycan-Çin mədəni  əlaqələri kontekstindən diqqəti cəlb edir. Əsərdə çin 

gözəlinin füsunkar obrazı, ona məxsus  əql və  zəkanı  təsvir edən  şair çin mədəniyyətinə ehtiramını da ifadə 

etmişdir.  

Azərbaycan-Çin mədəni əlaqələrinin tarixi mənzərəsinə nəzər saldıqda sovet dövründə bu əlaqələrin 

xüsusi bir ardıcıllıqla həyata keçirldiyinin şahidi oluruq. Bu ilk növbədə onunla əlaqədar idi ki, əvvəlki tarixi 

dövrlərdən fərqli olaraq Çinlə mədəni əlaqələrin aparılması sovet dövlətinin xüsusi siyasəti çərçivəsində həyata 

keçirilirdi. Bu əlaqələr ikitərfli əməkdaşlıq kontekstində reallaşdırılırdı. Azərbaycan da SSRİ-nin tərkib hissəsi 

kimi ümumdövlət siyasətindən çıxış edərək Çinlə mədəni əməkdaşlıq aparırdı. 1920-ci ilin sentyabrında Bakıda 

keçirilən Şərq xalqlarının I qurultayında Çindən də nümayəndələrin iştirakı yeni tarixi şəraitdə iki ölkə Sovet 

Azərbaycanı və Çinlə mədəni əlaqələrin qurulması işində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  

İmperialist qüvvələrə qarşı mübarizə aparan Çin xalqı və dövlətinin marağı Sovet dövlətinin marağı 

ilə üst-üstə düşdüyünə görə sovet rejimi digər respublikaların ədəbiyyat və incəsənət xadimləri kimi Azərbaycan 

sənətkarlarının üzərinə Çin mövzusuna diqqəti gücləndirməyi başlıca vəzifələrdən biri kimi irəli sürdü. Bu bir 

ideoloji, mədəni siyasət olsa da  Azərbaycan  ədibləri bu mövzuya müraciət etməklə böyük Çin xalqına öz 

səmimi hisslərini ifadə edirdilər. Görkəmli  şairlərinin -  Rəsul Rzanın,  Süleyman Rüstəmin,  Hüseyn 

Hüseynzadənin yaradıcılığındakı  şerlər buna sübutdur.  

         XX-ci  əsrin 50-60-cı illərində Çin mövzusu Azərbaycanın digər  şairləri Osman Sarıvəlli, Nəbi Xəzri, 

Mirvarid Dilbazi, Əhməd Cəmil, Zeynal Xəlil və başqalarının da yaradıcılığında mühüm yer tuturdu.  

Şair Teymur Elçin qədim Çin əfsanəsi  əsasında yazdığı «Pekin zəngi» poemasında Nizami dövründən 

başlanan gözəl bir ənənəni, Çin əfsanələrindən və hikmətlərindən istifadə olunmasını davam etdirmişdi.    

Sovet dövründə Azərbaycan – Çin mədəni  əməkdaşlığı sahəsində  fəaliyyətin nizamlanması Çin -  

Sovet dostluğu cəmiyyətinin yerli şöbəsi xəttilə  həyata keçirilirdi. Bu cəmiyyətin xəttilə Azərbaycanla Çin 

arasında mədəni əlaqələrin əməkdaşlıq səviyyəsində inkişaf etdirilməsi üçün rəngarəng forma və metodlardan 

istifadə olunurdu. Qarşılıqlı mədəniyyətlərin tanışlığı  məqsədi ilə müştərək səfərlər, yaradıcılıq ezamiyyətləri 

belə tədbirlərdən idi. Artıq 50-ci illərdən başlayaraq Çin-Sovet dostluğu xəttilə çin yazıçı və incəsənət xadimləri 

Azərbaycanda yaradıcılıq ezamiyyətlərində olmuşlar. Bu cür görüşlər get-gedə  ənənəvi səviyyə  kəsb edərək 

sistemli və ardıcıl  şəkildə davam etdirilirdi. Dəfələrlə Azərbaycanda olan Çin mədəniyyət xadimlərinin 

nümayəndə heyətləri hər iki ölkə arasındakı mədəni, ədəbi əlaqələrin daha da genişləndirilməsi üçün əlverişli 

şərait yaratmışlar. Çinin qocaman yazıçısı Ke Çjunpin 1954-cü ilin baharında Bakıya gələrkən Azərbaycan 

Sovet Yazıçıları İttifaqında respublikanın şair və yazıçıları ilə görüşmüş və xalq şairi Səməd Vurğunla dostluq 

yaratmışdır. Ke Çjunpin Azərbaycandan aldığı  təəssüratı «Bakı» adlı  şerində  tərənnüm edərək belə  təsvir 

etmişdir: 

Seyr elədik biz Qafqazın başı qarlı dağlarını, 

Coşğun axan çaylarını, bir də yaşıl bağlarını, 

Gəlib çatdıq səhər çağı sahilinə göy Xəzərin, 

Biz qovuşduq vüsalına Bakı adlı bir şəhərin. 

Şeri Azərbaycan dilinə o vaxt gənc şair Nəbi Babayev (Xəzri) tərcümə etmişdir. 

1957-ci ilin aprelində Azərbaycana gələn çin jurnalistləri nümayəndə heyətinin başında  Şanxayda 

nəşr olunan «Benxueybao» qəzetinin redaktoru Suy Çju-Çen aldığı təəssüratı aşağıdakı fikirlərlə ifadə etmişdi: 

«Biz Azərbaycan haqqında çox oxumuşduq və çox şey bilirdik, indi isə sizin qazandığınız böyük 

müvəffəqiyyətləri öz gözümüzlə görə bildik… biz yəqin etdik ki, sizin həyatınızın bütün sahələrində – 

sənayedə, kənd təssərüfatında və mədəniyyətdə dərindən öyrənməyə layiq faydalı şeylər çoxdur». 

  Bundan  irəli gələrək Çində  də Azərbaycan  ədəbiyyatına, mədəniyyətinə, incəsənətinə çox böyük 

maraq vardır. Çində S.Vurğunun  şerləri, M.İbrahimovun «Gələcək gün» romanı, M.Hüseynin «Abşeron» 

---

26 

 

povesti həmin dövrdə çin dilinə  tərcümə olunmuşdur. Çin yazıçılarından Lui Sin, Ouyan Şan,  Şao Tszı-

Nanyanın əsərləri, çin xalq nağılları Azərbaycan dilində nəşr olunmuşdur. 

Həmin illərdə Azərbaycan respublikasının ictimaiyyəti böyük çin yazıçı  və dramaturqu Quan Xan-

Tsinin ədəbi fəaliyyətə başlamasının 700 illiyini geniş miqyasda qeyd etmişdir. 

50-ci illərdə Çinlə  mədəni  əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsində qastrol səfərlərinin rolunu da xüsusi 

olaraq vurğulamaq lazımdır. Çində  hələ o vaxtlar Azərbaycan bəstəkarlarından Ü.Hacıbəyovun, Q.Qarayevin, 

F.Əmirovun  əsərlərini çox yaxşı tanıyırdılar, çünki musiqi əsərləri ölkənin konsert salonlarında ifa olunurdu. 

1952-ci ildə sovet incəsənət ustaları nümayəndə heyəti tərkibində Çin Xalq Respublikasına gedən 

Respublikanın xalq artisti Rəşid Behbudovu çinlilər hərarətlə qarşılamış, onun yaradıcılığına yüksək qiymət 

vermişlər. Çində  nəşr olunan «Suntıyan Jinbao» qəzetinin 1952-ci il 28 iyun tarixli nömrəsində  qəzetin 

müxbirləri Van Kvan və Mun Huy belə yazırdılar: « Çinlilər Behbudovu hələ «Arşın mal alan» filmindən 

tanıyırlar. Bu dəfə  də o, öz zəngin repertuarı ilə çin xalqının böyük məhəbbətini qazandı. Elə bir konsert 

olmamışdır ki, Behbudov «Arşın mal alan»dan Azərbaycan, çin dillərində ariyalar oxumasın. Qeyri adi istedada 

malik olan Azərbaycan müğənnisi çin mahnılarını da bir çinli kimi ifa etdi». 

Həmin dövrdə Azərbaycan – Çin mədəni əlaqələrinin inkişafının mühüm faktorlarından birini də çin 

sirk artistlərinin, çin rəssamlarının Bakıya gəlməsi, həmçinin çin tətbiqi incəsənət sərgisinin Bakıda böyük 

müvəffəqiyyət qazanmasıdır. R.Mustafayev adına İncəsənət Muzeyində təşkil olunan bu sərgiyə 2-3 ay ərzində 

bakılılar tamaşa etmişdirlər. Respublikaya qonaq gəlmiş çinli qonaqlar bir sıra qiymətli hədiyyələri Azərbaycan 

Tarixi Muzeyinə hədiyyə etdilər.  

1961-ci ilin fevralında Çin Xalq Respublikası nümayəndələrinin Bakıya üç günlük səfəri Azərbaycan-

Çin mədəni əlaqələrinin inkişafına əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərdi. Azərbaycanın Xarici Ölkələrlə Dostluq və 

Mədəni  Əlaqələr Cəmiyyətində bu cəmiyyətin, eləcə  də Sovet-Çin dostluğu Cəmiyyətinin Azərbaycan  şöbəsi 

idarə heyətinin üzvləri ilə ÇXR-dan qonaq gəlmiş nümayəndələri arasında mədəni  əlaqələrin inkişaf 

perspektivləri də müzakirə olunmuşdur. Nümayəndə heyətinin başçısı Çjan Su görüş zamanı Azərbaycanla 

mədəni  əlaqələrin diplomatik surətini aşağıdakı fikirləri ilə belə bildirmişdir: «Sizin respublikanızın 

bəstəkarlarının gözəl musiqi əsərləri bizim ölkəmizdə  məşhurdur və biz bu musiqi əsərlərini sevirik. Pekin 

teatrlarının səhnəsində Ü.Hacıbəyovun «Arşın mal alan» operettası müvəffəqiyyətlə göstərilir. Yazıçılarınızın 

və şairlərinizin kitablarını bizim oxucular sevə-sevə oxuyurlar. Bizim dostluğumuz gündən günə möhkəmlənir». 

Nümayəndə heyətinin tərkibində  gəlmiş  Şanxay opera teatrının solisti Lin Min-Çjenin solo konserti 

azərbaycanlı musiqisevərlər tərəfindən maraqla qarşılandı.  

Vətənə qayıtdıqdan sonra çin şairlərindən biri azərbaycanlı  sənətkarların fədakar  əməyini tərənnüm 

edərək yazmışdı ki, Çinin neft rayonu olan Yuymında Bakı neftinin ətri duyulur. 

Əldə olunan razılıqlara əsasən Bakı və Sumqayıtın sənaye müəssisələrində Çin Xalq Respublikasının 

mütəxəssislərindən bir neçə qrupu istehsalat təcrübəsi keçmişdirlər. Eyni zamanda Azərbaycan mütəxəssisləri 

Çində inşa edilən Anşyan metallurgiya kombinatının tikilməsində, Çinin neft yataqlarının aşkara çıxarılmasında 

yaxından iştirak edərək fədakarlıq göstərmişlər. 

1955-ci ildə Bakı Neft Emalı zavodunda ÇXR-nın Politexnik İnstitunun məzunları istehsalat 

təcrübəsini müvəffəqiyyətlə başa vurdular. Bu elmi əlaqələr həm də iki ölkə arasında dostluq münasibətlərinin 

dəyişilməsinə də əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərdi. 

Mədəni əlaqələrin inkişafı prosesində 1958-ci ilin axırında Azərbaycan Mahnı və Rəqs ansamblının 

ÇXR-na qastrol səfərini xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır. Pekin və Çinin digər iri şəhərlərində ansambl 

onlarla maraqlı konsertlər vermişdir. Çinin musiqi ictimaiyyəti və xalq Azərbaycanın özünəməxsus incəsənətini 

nümayiş etdirən ansamblın ifaçılarına, onların yüksək peşəkarlığına heyran qalmışdılar. Çində  nəşr olunan 

«Dostluq» jurnalında müxbir E.Lin «Dostlarımızın özünəməxsus incəsənəti» adlı  məqaləsində deyirdi: 

«Azərbaycan xalqı son vaxtlarda özünəməxsus mahnı-rəqs sənətini yaratmışdı… Onların parlaq çıxışları 

Azərbaycan mahnı və rəqslərinə xas olan müxtəlif səciyyəvi xüsusiyyətləri hiss etmək, möhkəm ənənəyə malik 

olan bu sənətdə baş verən  əhəmiyyətli dəyişikliklərin  şahidi olmaqda bizə kömək etdi». Həmin məqalədə 

maraqlı cəhət odur ki, müəllif bu qastrolu sadəcə bir hadisə, yaxud mədəni tədbir kimi xarakterizə etmir, o, hər 

şeydən  əvvəl Azərbaycan mədəniyyəti, incəsənətinə yaradıcı  şəkildə yanaşaraq onu əsl sənətşünas, musiqi 

mütəxəssisi prizmasından şərh edir. Bu isə o deməkdir ki, Çində həqiqətən də Azərbaycan mədəniyyətinə, onun 

incəsənətinə böyük maraq vardır. Məqalə müəllifi E.Lin burada həmçinin yeni yaradılmış Azərbaycan xor 

sənətinin təşəkkülü məqamlarına da xüsusi toxunur. Bununla əlaqədar olaraq o, yazır: «Ansamblın artistləri öz 

xor ifalarında milli, xalq mahnılarının  ən gözəl cəhətlərini saxlamışlar. Bununla onlar milli mahnı  sənətinin 

məzmununu zənginləşdirmiş, onun sərhədlərini xeyli genişləndirmişlər.» Ümumiyyətlə «Dostluq» jurnalında 

nəşr olunan bu məqalə Azərbaycan mədəniyyətini xarici mətbuatda  ətraflı  və  dərindən təhlil edən publisistik 

materialların ən önəmlilərindən biridir. 

Faktlar bir daha sübut edir ki, Azərbaycan-Çin mədəni əlaqələrinin tarixi qədimlərə gedib çatsa da, 

sovet dövlətçiliyi  ərzində bu münasibətlər qarşılıqlı  əməkdaşlıq  əsasında davam etdirilərək bu sahədə  zəngin 

---