Design Elm Dunyasi2 215x290 Iyun219++++ Layout 1

zəncirin başlanğıcı olur. Bu yolla zəncirin

şaxələnməsi əmələ gəlir ki, bu da yeni-yeni

şaxələr yaradır ki, onlar da çoxalır, nəticədə

reaksiya zəncirlərinin yaranmasının selvari

prosesi əmələ gəlir. Bu proses işıq şüalandırma

ilə, çox vaxt partlayışla müşayət olunur. Belə

reaksiyalar şaxələnmiş zəncirvari reaksiyalar

adlanırlar. Əgər təzyiq olduqca azdırsa, onda

aktiv hissəciklərin qabın divarına hərəkəti

zamanı demək olar ki, şaxələnmə baş vermir

və reaksiya dayanır. Təzyiqi artırdıqda, qabın

ölçülərini artırdıqda, təsirsiz qaz daxil etdikdə

kifayət qədər şaxələrin yaranma ehtimalı artır,

zəncir qırılmır və reaksiya davam edir. Bu

mexanizm uzun müddət sirr olan müşahidəni

izah etdi. Nəhayət biz həmçinin müəyyən etdik

ki, bu mexanizm çoxlu digər kimyəvi

reaksiyaları, polimerləşməni, karbohidrogenlərin

krekinqini və  yanmanı da xarakterizə edir.

Bizim işlərimiz bütün dünyada o cümlədən

İngiltərədə böyük maraq doğurdu. İngiltərədə

professor Xinşelvud nəticədə təzyiqin yuxarı

həddini keçdikdə reaksiyanın dayanmasının

izahini tapdı. Şaxələnmiş zəncirvari reaksiyalar

hələ də müxtəlif yerlərdə çoxlu alimlər tərəfindən

öyrənilir.

1960-cı illərdə elmin inkişafı nöqteyi-

nəzərindən Sizin sahədə tədqiqatların  hansı

istiqamətini siz ən çox ümidverici hesab

edirsiniz?

Fiziki kimya uzun müddətdir ki, öz

populyarlığını saxlayır, fizika ən məhsuldar

formada kimyaya tətbiq olunur. Əvvəllər bu,

əsasən klassik fizikanın, xüsusən də

termodinamikanın istifadəsi demək idi. Amma,

bu yüz illiyin başlanğıcında fizikada inqilab

baş verdi. Elektron və kvantların kəşvinin

ardınca atomun quruluşunun öyrənilməsi

sahəsində  inkişaf müşahidə olundu, kvant

mexanikası yarandı. Bütün bunlar kimyaya

güclü təsir etdi. Alimlər kimyəvi əlaqənin

təbiətini öyrəndilər. Mən nəhayət başa düşə

bildim ki, iki aqressiv maddə natrium və

xlordan zərərsiz xörək duzunun necə əmələ

gəlir.

Xeyli işlər fiziki kimyanın kimyəvi

reaksiyaların sürəti problemləri ilə məşğul olan

sahəsində başqa sözlə, kimyəvi kinetikada da

gedirdi. Molekullar və elektronlar və  molekullar

və kvantlar arasındakı qarşılıqlı təsirlərin

tədqiqinə artan təlabat yarandı. Molekulların

strukturlarını tədqiq etmək üçün yeni güclü

fiziki üsullar istifadə olunmağa başlandı.

Getdikcə daha çox alim bu problemə müraciət

edir. Biz əvvəlcə bu sahəni “elektron kimyası

adlandırdıq və hətta bu adda kitab çap etdirdik.

Amma, Almaniyada “ kimyəvi fizika”

adlandırıldı və məhz o bütün dünyada ümumi

qəbul olundu. Çoxlu sayda kimyəvi fizika

institutları, o cümlədən SSRİ Elmlər

Akademiyasının  kimyəvi fizika institutu

mövcuddur. Mən SSRİ Elmlər Akademiyasının

kimyəvi fizika institutu yarandığı gündən onun

direktoruyam. İlk gündən biz xarici institutlar

və alimlər, o cümlədən də Bodenşteyn ilə çox

yaxşı əlaqələr qurduq. Bizim ikinci

məqaləmizdən sonra Bodenşteyn bizim kəşfimizi

etiraf etdi.  

Getdikcə müxtəlif elmlərin mövqelərini

dəqiqləşdirmək, kimya və fizika arasında və

ya kimya və biologiya arasında sərhəd qoymaq

çətinləşir. Hə, və bu sərhədlər kimə lazımdır?

Mən xatırlayiram ki, biz fizika və kimyanın

fərqlərindən danışırdıq: fizika çirkli materiallarla

işləyir, amma, təmiz üsullarla hərəkət edir,

kimya isə təmiz materiallarla iş görür, amma,

çirkli üsullarla hərəkət edir. İndi bu zarafatı

başa düşməzdilər, axı fizika olduqca tez-tez

təmiz maddələr istifadə edir, kimyada isə dəqiq

fiziki üsullar getdikcə daha çox istifadə olunur.

Odur ki, fizika və kimya arasında ayırıcı

hüdudlar qoymaq getdikcə daha da çətinləşir.

Yüksək enerji fizikası müstəsnalıq təşkil edə

bilər, bəli, və orda da elementar hissəciklərin

dövri sistemi müşahidə olunmuşdur ki,

elementlərin dövri  sistemi ilə oxşarlıq təşkil

edir. 

Elmin digər sahəsinə - biologiyaya baxaq.

7

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / 5‐6 (04) 2013

---

Həyata aid olan müxtəlif hadisələri müəyyən

edən bütün maddələri ən incə detallarına qədər

öyrənmək sadəcə lazımdır. Artıq biologiyada

kimyasız və kimyaçıların iştirakı olmadan ciddi

tədqiqatlar aparmaq mümkün deyil. Canlı

materiya təkcə öz  quruluşuna görə yox, həm

də kimya nöqteyi nəzərindən yüksək inkişaf

etmişdir. Bioloji struktur – yüksək təşkillənmiş

kimyəvi və fiziki strukturdur. Bu növbəti inqilab

baş verəcəyi sahədir. 1820-ci illərdə Völer

karbamidi sintez etdi, qeyri-üzvi maddələrdən

üzvi maddələr alınması imkanını göstərdi.

Völerə qədər üzvi maddələri yaratmaq qabiliyyəti

hansısa həyat qüvvəsinə  aid edilirdi. Bu kəşf

üzvi kimyanın inkişafına olduqca güclü təkan

verdi və plastik kütlələrin və çoxlu digər

tamamilə yeni sinif birləşmələrin sintezinə

gətirib çıxardı.

Lakin, canlı orqanizmdə proseslərin tədqiqi

çox çətin məsələdir. Canlı materiyada kimyəvi

reaksiyalar otaq temperaturunda getdiyi halda,

sənayedə onların aparılması üçün ekstremal

şərait tələb olunur. Bu proseslər böyük olmayan

pillələrin uzun ardıcılığından ibarətdir və onların

hər birinin reallaşdırılması üçün böyük

aktivləşmə enerjisi tələb olunur. Zülalların

sintezi canlı orqanizmlərdə reaksiyaların  necə

müxtəlif ola biləcəyinə yaxşı nümunədir. İnsulin

laboratoriyada fövqalədə uzun müddətli

prosedurlar nəticəsində alındığı halda

orqanizmdə bu proses bir neçə dəqiqədir.  

Yüksək sürət orqanizmdə fəaliyyət göstərən

katalizatorlarla əldə olunur. Onlar ferment

adlandırılırlar. Biz onları öyrənməliyik və nə

zaman ki, biz bunu edəcəyik, o, görünməmiş

miqyasda yeni sənaye inqilabının başlanğıcı

olacaq.

Yekunda icazə verin bir misal gətirim.

Günəş enerjisindən istifadə sahəsində

tədqiqatlara böyük güc sərf olunur. Amma,

təklif olunan həllərin heç birinin səmərəliliyi

canlı orqanizmdə fotosintezin səmərəliyi ilə

bir müqayisəyə gəlmir. Axı fotosintezdə də

günəş enerjisi həlledici rol oynayır. Əgər təbiətin

canlı orqanizmdə  fotosintezi necə apardığını

bilsək, bu, bizi günəş enerjisindən səmərəli

istifadə etməyə gətirib çıxarır. Bioloji

quruluşların sirlərinin açılması ən azı biologiya

ilə  eyni dərəcədə digər sahələrdə də inkişafın

sürətlənməsinə imkan verər.

Əgər olduqca uzaq gələcək haqqında

danışsaq, mənə elə gəlir ki, elmi tədqiqatların

ən vacib iki istiqaməti var. Onlardan biri

elementar hissəciklərdir. Onların təsnifatının

işlənib hazırlanması ilə yanaşı əhəmiyyətli

məsələ bu böyük sayda elementar hissəciklərin

daxili qarşılıqlı münasibətlərinin açılmasıdır.

Bu, biri materiyanın fundamental

təşkilatlanmasının mahiyyətinin açılmasına

gətirib çıxarardı. Digər istiqamət daha

təşkilatlanmış materiyaların, kristalların,

yarımkeçiricilərin və s. və son nəhayətdə, bütün

mövcud olanlardan ən mütəşəkilin – canlı

materiyanın tədqiqidir. 

Nikolay  Semyonov bir sıra elmlər

akademiyalarının və cəmiyyətlərin üzvü idi. 

İngilis kimya cəmiyyətinin fəxri üzvü (1943-

cü il).

Hindistan Elmlər Akademiyasının fəxri üzvü

(1954-cü il).

London kral cəmiyyətinin xarici üzvü (1958-

ci il).

Almaniya Təbiətşunaslar Akademiyasının

üzvü (1959-cu il).

Macarıstan Elmlər Akademiyasının  fəxri

üzvü (1961-ci il).

ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının xarici

üzvü (1963-cü il).

Rumıniya Elmlər Akademiyasının fəxri

üzvü (1965-ci il) 

O, Oksford (1960-cı il), Brüssel (1962-ci

il), London (1965-ci il), Budapeşt Texniki

Universitetinin, Milan politexnik institutunun

(1964-cü il) fəxri  doktoru seçilmişdi.

İki dəfə Sosialist Əməyi Qəhramanı (1966

və 1976-cı illərdə) adına layiq görülmüşdü.

Nikolay Semyonov 1986-cı ilin aprelin 3-

də Moskvada vəfat etmişdir.

8

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / 5‐6 (04) 2013

---