E. M. Hacızadə Z. S. Abdullayev

 
189
Sxem 4 
Sessiya prosesinin dövriyyə sxemi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Burada: 1. sessiya-hüququn keçməsi; 
   
2. sedent-üçüncü tərəfə borc öhdəliyi verən şəxs; 
   
3. sesionoriu-sövdələşmədə mülkiyyət hüququ qazanan şəxs; 
   
4. sesioner-potensial borclu; 
 
Real bazar iqtisadiyyatı ölkələrdə borc ticarəti geniş intişar tapmış  və bu proses sessiya 
təyinatlı müqavilələrdən qaynaqlanmışdır. Sessiya müqavilələrinin nəticəsi kimi veksellərin 
buraxılışı və müvafiq veksel ticarəti formalaşmışdır. 
Sessiya prosesinin müasir spektrində faktorinq mexanizmi daha üstün keyfiyyətə malik 
olaraq geniş yayılmış  və eksperimental mərhələni uğurla qət etmişdir. Maliyyə industriyasının 
nisbətən gənj sahəsi kimi özünün təşəkkül prosesini ötən  əsrin 60-cı illərində tapan faktorinq 
ödənilməmiş borclar tələbini faktor kompaniyalara verilməsini ifadə edir. İnkişaf etmiş ölkələrdə 
faktorinq 1980-ci illərdə daha sürətli tərəqqi templərinə  məruz qalmışdır. Bu illər  ərzində 
faktorinq dövriyyəsi İtaliyada 74, İspaniyada 14, Böyük Britaniya və Fransada 7,5 dəfə artmışdır. 
Faktorinq maliyyə dünyasında bank işi və  sığortalaşma kimi çox mühüm mövqe tutmuşdur. 
1988-ci ildə isə  Şəxsi Hüququn Unifikasiyası üzrə Beynəlxalq  İnstitut faktorinq haqqında 
konvessiya qəbul etmişdir. Müvafiq maliyyə mexanizmlərinin tətbiqi Sovetlər  İttifaqında da 
möhtəşəm dövlətin süqutu ərəfəsində sınaqdan keçirilmişdir. 
Faktorinq  əməliyyatlarının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, komissioner debitor hesablarını 
kompaniyadan diskont əsasda nağdı alaraq, sonradan müvafiq əmtəə  və xidmətlərin ödənişini 
faktiki alıcıdan təmin edir. Adətən faktor təşkilat 2-3 gün ərzində müştərisinə 70%-dən 90%-ə 
qədər ilkin məbləqli avans ödəyir. Qalıq məbləği borc tam alındıqdan sonra ödənişə məruz qalır. 
Fəaliyyətlərində faktorinq əməliyyatları keçirə bilən faktor banklar öz müştərilərini potensial 
partnyorun ödənişqabiliyyətliliyi haqqında informasiyalarla yanaşı, həm də müvafiq borcların 
ödənişini də reallaşdırırlar. Rusiyanın nəhəng «Lukoyl» neft şirkəti də borclar məngənəsinə 
düşməmək üçün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətində sessiya və faktorinq təyinatlı  əməliyyatlara 
üstünlük verir. Şirkətin təsis etdiyi maliyyə qurumları  və bankları  məhz faktorinq təyinatlı 
prossedur və normativlər əsasında fəaliyyət göstərirlər. 
Respublikamızda sessiya strategiyasına keçid faktor firmaların təşkili, banklarda faktorinq 
əməliyyatlarının keçirilmə səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi, neft-qaz sənayesi müəssisələrinin 
maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına və sanasiya prosesinə təkan verəcəkdir. Bunun üçün isə 
aşağıdakı istiqamətlərdə islahat tədbirlərinin dərinləşməsinə zərurətlər vardır. 
1.
 
sessiya və faktorinq institutunun normativ-hüquqi bazasının  əsaslı formalaşması  və 
onun energetik sektorda geniş tətbiqi; 
2.
 
Yanacaq Energetika Kompleksində  mərkəzi qurumlarında uzunmüddətli borcların 
sessiya və faktorinq strategiyası  əsasında struktur təhlilinin aparılması, onların 
qaytarılması və satılmasının reallaşdırılması; 
 
 
сювдя
тяляб 
щцгугу 
сессийа
а
сесионориу
сесионер
седент

---

 
190
3.
 
sifarişçi təşkilatlarla müqavilələr bağlanmazdan öncə marketinq tədqiqatlarına uyğun 
olaraq konturagentin ödənişqabiliyyətliliyi haqqında faktor banklardan müvafiq 
informasiyaların əldə olunması; 
4.
 
törəmə təşkilatların  vəsaitlərinin və hesablaşma hesablarının faktorinq əməliyyatları 
üzrə lisenziyaları olan banklarda yerləşdirilməsi. 
5.
 
Sessiya prosesinin və faktorinq təyinatlı  əməliyyatların milli iqtisadiyyatda istifadə 
diapazonun genişləndirilməsi və aktiv olaraq energetik sektorda tətbiqi ödəməmələr 
probleminin həllində öz təsir effektini göstərəcəkdir. Lakin ödəməmələr probleminin 
fundomental həll tapıntısını yalnız sessiya müqavilələri və faktorinq əməliyyatları ilə 
bağlamaq yalnış olardı. Problemin arxivə ötürülməsi kompleks məzmunda 
institusional transformasiyanın qəti və tam təşəkkülündən keçir. 
 
 
11.4. Neft-qaz industriyasinda investisiyon layihələrin təhlil metodikasi 
 
Təsərrüfat həyatının bütün guşələrində olduğu kimi neft-qaz industriyasında da 
investisiyon layihələrin qiymətləndirilməsinin iqtisadi və maliyyə  təhlili milli iqtisadiyyat 
ənənələri və  tələbləri kontektsində qurulur. Layihələrin qiymətləndirilməsinində iqtisadi təhlilə 
üstünlük verilsə  də, onların investisiyon təminatlılığının, rentabelliyinin əsaslandırılmasında 
maliyyə analizinin aparılması xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Burada iqtisadi və maliyyə  təhlilində 
fərq əsasən vergi və subsidiyaların şərhində özünü nişan verir. Belə ki, məlum iqtisadi reallıqlara 
əsasən istehlak ediləni resurslara görə ödənilən vergilər layihənin xərclərini və əksinə olaraq isə 
subsidiyalar gəlirlərini artırır. Buna görə də maliyyə analizində vergi və subsidiyalar bütün digər 
xərclər və daxilolmalar kimi şərh olununr. İqtisadi təhlildə isə vergi ödənişləri layihənin xərcləri 
kimi göstərilmir. Vergi ödənişləri bütün vergi qammasını, subsidiya və dotasiyalar isə tansfert 
tədiyyəsini əhatə edir və məntiqi olaraq tansfert ödənişləri iqtisadi təhlildə nəzərə alınmır. Nəticə 
etibarı ilə investeisiyon layihələrin iqtisadi təhlilinin  əsasında maliyyə qiymətlərinin iqtisadi 
qiymətlərə çevrilməsi və ya transfert ödənişləri metodikası dayanır. 
İnvestisiyon layihəyə müxtəlif elementlərdən ibarət mürəkkəb açıq sistem kimi baxılır. 
Layihələrin təhlilində  tərəflərin maraqlarının ciddi öyrənilməsi  əsas  şərt hesab olunur. Belə 
məqam isə investisiyon layihələrin təhlilində xüsusi olaraq sistemli və situasiyon yanaşmanı 
qaçılmaz edir. Sistemli yanaşma metodlar silsiləsi deyildir. O təfəkkür üsulu kimi layihənin 
yekcins olmayan mürəkkəb təbiətinin nəzərdə tutan yanaşma tərzidir. Sistemli yanaşmadan fərqli 
olaraq situasiyon yanaşma konkret məqama cavab verən qərardan üstün qərarın olmadığı 
mənbədən çıxış edir. Bu onunla izah edilir ki, layihənin gerçəkləşməsinə müxtəlif spektrli 
amillər, həm xarici və  həm də daxili faktorlar təsir göstərir. Belə faktorların davranışını isə 
situasiyon təhlil vasitəli metodlarla müəyyənləşir və nizamlanır. Empirik tədqiqatlar göstərir ki, 
investisiyon layihələrin mükəmməlliyinin qiymətləndirilməsi sistemli və situasiyon yanaşma 
vəhdətində səmərəlidir. 
İnvestisiyon layihələrin gəlir və  xərclər təyinatı «kölgə qiymətləri»nə  əsaslanan iqtisadi 
təhlillə aparılır. Konyuktur məqamda və konkret stuasiyada resursun kölgə qiyməti ya alternativ 
dəyərə və yaxud da istehsal xərclərinin maksimal həddinə ekvivalent tutulur. İstehsal xərclərinin 
maksimal həddi kimi idxal dəyəri də götrülə bilər. Layihələrin qiymətləndirilməsində  gəlir və 
xərclərin zaman aslılığı da diqqət mərkəzində olmalıdır. Zaman faktorunu mülayimləşdirmək 
üçün isə cari və  gələcək xərclərin pul ölcüsündə  dəyərləndirilməsinin mühümlüyünə  nəzər 
yetirmək vacibdir. Bu texniki fənn diskontlaşmada həllini tapır. Hər biri situasiya müddət 
aspektinə uyğun olaraq cari dəyərlər gələcək dövrün dəyər münasibəti, onların fərq  əmsalı, 
tətbiqi müvafiq iqtisadi-riyazi modelləşmələrə uyğun olaraq alqoritmik hesablamalara müəyyən 
edilməlidir. Bununla belə neft-qaz industriyasında investisiyon layihələrin optimal 
təminatlılığında qiymət riskindən müdafiə  məqsədi üçün heyjerləşmə  təyinatlı  sığortalanma 
mexanizmləridən istifadə  səmərlidir. Layihəlirin kompleks təhlili aparılan zaman yalnız fors-

---