Ekologiya imtahan Suallar

Ekoloji suksessiyalar
Suksessiya probleminin işlənməsi botanikadan başlanıb və bu günə kimi də bu konsepsiyanın əsas 
müddəaları fitosenozların öyrənilməsinə əsaslanır. Qruplaşmaların dinamikasını ilk dəfə Yarminq 
(Y.Warming, 1896) təsvir etmiş, lakin suksessiya konsepsiyasının işlənməsində əhəmiyyətli fikirlər 
Amerika botanikləri Koules (H.Coules, 1899) və xüsusilə Klementesə (F.Clements, 1904, 1916) 
məxsusdur. F.Klementsin əsas mövqeyində vaxta görə dəyişmə ekoloji qruplaşmaların təbii xassəsi kimi 
irəli sürülür. O, fitosenozların dəyişməsinin ilkin səbəbini ayrı-ayrı və ya kompleks iqlim faktorlarının 
dəyişməsi hesab edirdi, qruplaşmaların ardıcıl sıra dəyişməsi şəklində ekosistemin reaksiyası isə 
ekosistem səviyyəsində adaptasiya cavabı kimi təsvir olunur. F.Klementsə görə suksessiya kompleks 
iqlim şəraitinə daha çox adaptasiya olunan qruplaşmaların formalaşması ilə başa çatır (tamamlanır). 
Belə qruplaşmanı o, «klimaks-formasiya» və ya sadəcə klimaks adlandırdı. Beləliklə, klimaks 
konsepsiyası dedikdə müəyyən dərəcədə eyni iqlim şəraiti ilə xarakterizə olunan region daxilində 
fitosenozlar suksessiya prosesini başa vuraraq klimaks qruplaşma əmələ gətirir. Müxtəlif 
qruplaşmalardan başlayaraq klimaksla başa çatan bitki örtüyünün dəyişməsi suksessiya seriyası (silsiləsi 
və ya sırası) adlanır. Rütubətlənmə şəraitindən asılı olaraq suksessiya sıraları hidroseriya (ilkin 
qruplaşmalardan başlayır) və kseroseriyada (quru qruplaşmalardan başlayır) bölünür. Suksessiya prosesi 
onları bitmə şəraitinin rütubətliyinə görə aralıq assosiasiyalara dəyişir (mezoseriya), onlar regional 
iqlimlə dinamik tarazlıqda olur. F.Klements bütün suksessiya dəyişmələri sıraları qruplaşmalarının 
yalnız proqressiv (tədricən artan) olduğunu qeyd edirdi. Ekoloji suksessiyaların müasir konsepsiyası 
F.Klementsin konsepsiyasından yalnız bəzi ikinci dərəcəli maddələri ilə fərqlənir. Onlardan ən 
prinsipialı – klimaks başa çatmış formasiya kimi yalnız müvəqqəti vəziyyətdədir; iqlimin və mühitin 
digər xassələrinin əsrlik dəyişməsi prosesində ekosistemdə irimiqyaslı dəyişkənlik gedə bilər. Bununla 
yanaşı, sərt «monoklimaks» traktovkası (şərhi) inkar edilir. F.Klementsə görə bir (eyni) bioiqlim 
zonasında klimaks qruplaşmasının yalnız bir variantı mümkündür; müasir tədqiqatlar isə göstərir ki, 
suksessiya gedişinə müxtəlif təsirlər müəyyən coğrafi şəraitdə biosenozun bir neçə sabit tipini 
(poliklimaks), hətta belə qruplaşmaların mozaikasını törədə bilər. Nəhayət, müəyyən şəraitdə 
suksessiyanın reqressiv olub qruplaşmanın kasıblaşmasına və sadələşməsinə istiqamətlənməsi təsdiq 
edilmişdir. Çox vaxt bu cür suksessiyalar (diqressiv) biosenoza antropogen təsirlərlə əlaqədar bu və ya 
digər növün optimal yaşama (bitmə) şəraitinin pozulması nəticəsində əmələ gəlir. Qruplaşmaların 
dəyişməsi (əvəz olunması), həm də başqa faktorların təsirilə – relyefin, torpağın, hidroloji rejimin və s. 
dəyişməsi ilə baş verə bilər. Müasir ekologiyada suksessiyanın biosenotik faktorlarına mühüm 
əhəmiyyət verilir: suksessiya qruplaşmalarında iştirak edən bitki növləri (həmçinin heyvan növləri) 
digər növ üçün bitmə (yaşama) şəraitini dəiyşdirir, beləliklə də sonrakı suksessiya mərhələsi üçün 
«zəmin yaradır». Buna uyğun olaraq müasir ekologiyada ekzoekogenetik (və ya allogen) və 
endoekogenetik (avtogen) suksessiyalar ayırırlar. Birinci halda xarici, abiotik səbəblərlə əlaqədar 
yaranan suksessiyalar başa düşülür. Ekzoekogenetik suksessiyalara misalları insanın biosenozlara 
müxtəlif təsirlərində tapmaq olar: bataqlıqların meliorativ qurudulması, su hövzələrinin çirklənməsi, 
hədsiz mal-qara otarma və b. Endoekogenetik suksessiyalar isə ilk növbədə mövcud qruplaşmalarda 
strukturun və əlaqə sistemlərinin dəyişməsi ilə baş verir. Bununla belə bu iki suksessiya kateqoriyası 
qarşılıqlı bağlanır və biri digərinə keçə bilər: bu məsələ haqqında biogeosenologiya nəzəriyyəsinin 
yaradıcısı V.N.Sukaçov (1938, 1942) da qeyd etmişdir. Suksessiyanın ilk mərhələsini V.N.Sukaçov 
singenez mərhələsi adlandırmışdır. O, bu anlayışı «bitkilərin müəyyən əraziyə köçməsi (miqrasiyası) ilə 
əlaqədar bitki örtüyünün ilkin formalaşması prosesi, onların həmin ərazidə uyğunlaşması prosesində 
seçilməsi, sonra isə həyat vasitəsi üçün bir-birilə rəqabəti» kimi təyin edir (Sukaçov, 1939).
F.Klementsə görə suksessiya ümumi şəkildə aşağıdakı fazaları keçirir: 1) «çılpaq» faza – canlılarla zəbt 
olunmayan ərazinin peyda olması; 2) ilk dəfə əraziyə müxtəlif orqanizmlərin köçməsi (miqrasiyası); 3) 
orqanizmlərin həmin yerdə uyğunlaşıb qalması; 4) onların bir-birilə rəqabəti və bəzi növlərin sıxışdırılıb 
sıradan çıxarılması; 5) canlı orqanizmlərin (qruplaşmaların) biotopa və bitmə şəraitinə təsiri və nəhayət 

---

6) tədricən şəraitin və əlaqələrin sabitləşməsi, klimaks biosenozun formalaşması. Beləliklə, suksessiya 
seriyaları bir qayda olaraq ekzoekogenezdən başlayır və yaranan fitosenozun daxili əlaqələrinin 
formalaşması ilə endoekogenezə keçir. V.N.Sukaçov rəqabət əlaqələrini stabilləşmənin mühüm 
mexanizmi hesab edirdi, bu prosesdə fitosenoz tarazlıq vəziyyətinə çataraq tamamlanmış (başa çatmış) 
qruplaşma kimi səciyyələnir. Suksessiya mexanizminin daha geniş təsnifatında suksessiya seriyalarında 
orqanizmlər arasında üç qrup əlaqə nəzərdə tutulur. Yüngülləşmə və ya stimullaşma modeli 
endoekogenetik suksessiya fazasına uyğun gəlir, bu fazada ilk köçərilər öz fəaliyyətilə mühiti 
dəyişdirərək sonrakı orqanizmlər üçün əlverişli edir. Tolerantlıq modeli – rəqabət əlaqələri şəklində 
təzahür olunur, bunun nəticəsində daha tolerant və rəqabətə davamlı növlər seçilir. Növlərin dəyişməsi 
onların resurslardan istifadə mövqeyinin müxtəlifliyinə əsaslanır: sonrakı mərhələlərdəki növlər daha 
davamlı olur. - İlkin (birinci) və ikinci (törəmə) suksessiyalar Ümumi xarakterinə görə suksessiyalar 
ilkin (birinci) və ikinci suksessiyalara bölünür. İlkin suksessiyalar canlı orqanizmlərin fəaliyyətilə 
dəyişməmiş substratda başlayır. Belə ki, aralıq qruplaşmaları seriyasından sonra qayalıqda, qumluqda, 
uçqunda, sürüşmədə, çay gətirmələrində davamlı biosenozlar formalaşır. Bu cür suksessiyalar 
kseroseriya kateqoriyasına aid edilir və kserik suksessiyalar adlanır. Belə suksessiyanın əsas funksiyası 
ilkin kalonistlər (orqanizmlər, bitkilər) tərəfindən torpaq yaratmaqdır. Ekosistem yaradan suksessiyalar 
canlı orqanizmsiz substratda formalaşırsa ekogenetik suksessiyalar adlanır. Qayalıqda formalaşan 
biosenoz buna klassik misal ola bilər. Bu proses qayalıqda şibyələrin məskən salması ilə başlayır. Bu 
mərhələdə artıq mikroskopik yosunların, ibtidailərin, nematodların, bəzi həşərat və gənələrin kompleksi 
formalaşaraq ilkin torpağın yaranmasına səbəb olur. Sonralar şibyələrin başqa növləri, mamır növləri, 
daha sonra isə əmələ gələn torpağın bazasında borulu bitkilər peyda olur. Paralel olaraq heyvanat 
aləminin zənginləşməsi gedir. Başqa bir misal: Murovdağın bir qanadı sayılan Kəpəzdə şam meşələrinin 
yaranmasını tarixi bir hadisə kimi göstərmək olar. Burada şam meşələrinin əmələ gəlməsi, şübhəsiz, XII 
əsrdə baş vermiş, qədim Gəncə şəhərini alt-üst edən dəhşətli zəlzələ nəticəsində Kəpəz dağının bir 
hissəsinin uçması hadisəsi ilə bağlıdır. Elə həmin dövrdə uçmuş Kəpəz dağı Ağsu çayının qabağını 
kəsərək Göygölün, Maralgölün və Zəligölün yaranmasına səbəb olmuşdur. Hazırda Göygöl və Maralgöl 
ətrafı yamaclarda şam meşələrinin yayılması prosesi davam edir, bu olduqca maraqlı hadisədir. Burada 
zəlzələ nəticəsində yaranmış daş yığınları üzərində ilk dəfə şibyələr inkişaf etməyə başlayır. Onlar dağ 
süxurlarında öz təsirini göstərərək orada mamırların inkişafına yol açır. Belə ibtidai bitkilər arasında ilk 
dəfə tək-tək əyri gövdəli tozağacı, quşarmudu, keçi söyüdü və şam ağacları bitir. Bu ağaclar çılpaq 
yamacları ilk dəfə tutduğu üçün «pioner» cinslər adlanır. Şam ağacları burada əvvəlcə tək-tək və qrup 
şəklində bitir, sonra isə sıx meşəlik yaradır. Belə şəraitdə şam ağaclarının boyu bitdiyi yerdən asılı olur. 
Məsələn, daşlar arasında, az-çox xırda torpaq hissəcikləri toplanan və nəmlik olan yerdə 10-15 yaşı olan 
şamların boyu 1,0-1,5 metrə çatır, onların böyüməsi ilbəil sürətlənir, qaya üzərində isə həmin yaşda 
ağacın boyu 0,5-0,7 metr olub, böyüməsi də çox ləng gedir və çətri kütləşir. Qayalıqlar arasında bitən 
şamlar arasında moruğa, daş böyürtkənə, kəkotuna, cilə və yağı otuna rast gəlinir. Tədqiqat zamanı 
Kəpəz dağında axırıncı şam ağacını dəniz səthindən 2280 metr yüksəklikdə müşahidə etdik. Qrup 
şəklində və tək-tək yeni əmələ gələn şam ağaclarının əsasən 10-30 yaşı vardır. Burada bir neçə ədəd də 
80-100 yaşı olan şama təsadüf etdik. Bu ağaclar düz gövdəli olub boyları 14-15 metr, diametri isə 30-
40 santimetr təşkil edir. Cavan şam ağacları və yeniyetmələri ən çox «ana» ağacların ətrafında özünə 
məskən salır və Kəpəz dağının zirvəsinə doğru öz arealını genişləndirir. Lakin Azərbaycanın müasir 
iqliminin təsiri nəticəsində (rütubətli mülayim iqlim) şam meşələri buranın daimi, köklü «sakini» olaraq 
qalmır və tədricən öz yerini enliyarpaq ağac cinslərinə verir. Bu proses necə gedir? Apardığımız 
tədqiqatlar göstərir ki, Göygöl ətrafında az meyilli yamaclarda şam meşələri altında qalın mamır örtüyü 
və meşə döşənəyi yaranır. Sonralar onlar çürüyərək münbit torpaq qatı əmələ gətirir. Torpaq örtüyü 
yarandıqca və qalınlaşdıqca şam ağaclarının altında torpağa tələbkar enliyarpaq ağac cinsləri müşahidə 
olunur. Beləliklə də, şam meşələri öz çətri altında torpağı münbitləşdirməklə özünə ciddi rəqib qazanmış 
olur. Torpağın münbitliyi artdıqca şam ağacları altında fıstıq, vələs və palıdın inkişafı üçün əlverişli 
şərait yaranır. Müəyyən dövrdən sonra ikimərtəbəli meşəlik əmələ gəlir. Birinci mərtəbəni boyları 20-
26 metrə çatan şam ağacları tutur, ikinci mərtəbədə isə fıstıq üstünlük təşkil edir. Ona çoxlu miqdarda 
vələs, az miqdarda palıd, cökə, göyrüş və ağcaqayın qarışır. İkinci mərtəbəni tutan ağaclar alçaq boylu 

---

(4-5 metr), əyri gövdəli olur. Meşə altında quşarmudu, doqquzdon, böyürtkən, moruq və tək-tək ardıca 
rast gəlinir. Ayrı-ayrı sahələrdə bitmə şəraitindən, meşəliyin tipindən asılı olaraq şam ağaclarının 
hündürlüyü 18-26 m, orta diametri 26-36 sm, bir hektarda oduncaq ehtiyatı 200-500 kubmetr təşkil edir. 
Hazırda Göygöl ətrafında ikimərtəbəli meşəliyin əmələ gəlməsi prosesi davam edir. Dağın 1800-1900 
metr yüksəkliyində bu proses daha şiddətli gedir, bunu şam meşələrini əhatəyə alan fıstıq meşələri bir 
qədər də sürətləndirir. Bu yüksəklikdən yuxarı isə Kəpəzin daş qalıqları subalp çəməndəri ilə həmsərhəd 
olur. Belə şəraitdə meşənin sıxlaşması zəif gedir və şam meşələri daha uzun dövr hökm sürə bilir.
İkimərtəbəli şam-fıstıq meşələri altında torpağın çimləşməsi və güclü kölgəlik şəraitində cavan şam 
ağacları yaxşı inkişaf edə bilmir. Əgər tək-tək cavan şam pöhrələri müşahidə olunursa da belə şəraitdə 
normal böyüyə bilmir, nazik, əyri, kövrək gövdə əmələ gətirir, ancaq on yaşa kimi ömür sürə bilir və 
quruyaraq məhv olur. Odur ki, enliyarpaq ağac cinslərinin çətri altında əmələ gələn, olduqca işıqsevər 
şam yeniyetmələri böyüyüb cavan ağaclıq həddinə belə çata bilmir. Digər tərəfdən birinci mərtəbəni 
tutan irigövdəli şam ağacları qocalaraq tədricən sıradan çıxır, onu əvəz edə biləcək cavan şam ağacı 
nəsli kəsildiyindən öz yerini fıstıq və vələsə təhvil verməyə məcbur olur. Hazırda Göygöl ətrafında fıstıq 
meşələri içərisində tək-tək qalmış 200-300 yaşlı, boyu 3036 metrə, diametri 100-110 santimetrə çatan 
qocaman «mayak» şam ağacları bunun canlı şahidləridir. Bu qoca ağaclar da vaxt keçdikcə aradan çıxır 
və təmiz fıstıq meşəliyi yaranır. Şübhəsiz, zəlzələ baş verməmişdən əvvəl Kəpəzin hər yerində fıstıq 
meşələri yayılıbmış, buna dağın zəlzələdən uçmayan hissəsindəki fıstıq meşələri şahiddir. Zəlzələ 
zamanı əmələ gəlmiş dağ uçqunları üzərində münbit torpaq şəraitində alışan fıstıq ağacı inkişaf etməyə 
qadir olmadığından orada şam «pioner» ağac cinsi kimi inkişaf etməyə başlamışdır. Qruplaşmanın 
buna oxşar dəyişilməsi buzlaq çöküntülərində də olduqca yuxa, kasıb biogenli torpaq şəklində gedir. 
Burada fitosenozun formalaşması mamır və cillərdən başlayır; onlardan sonra qruplaşmaya sürünən və 
kol şəklində söyüd qarışır. Daha sonra (20-30 ildən sonra) qızılağaclıq yaranır, onun ardınca küknar 
peyda olur və o, başa çatmış qruplaşmanın əsasını təşkil edir, bu proses təxminən 100 il davam edir.
Hidrik suksessiyalar xırda göllərin açıq sularında üst bataqlıqlarda başlayır. Açıq su hövzəsinin 
kənarlarını su bitkiləri basaraq tədricən ortaya doğru irəliləyir. Bu su hövzəsinin dibində detritin 
toplanmasına, torf qatının əmələ gəlməsinə və nəhayət su hövzəsinin dayazlaşmasına səbəb olur. Bəzi 
su hövzələrinin sahillərində üzən sfaqnum mamırı və borulu bataqlıq bitkiləri inkişaf edir. Bitki 
kütləsinin toplanması torpağın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Suyun dayazlaşması üzən bitki örtüyü 
qatının qalınlaşması ilə birgə su hövzəsini bataqlığa çevirir. Sonralar bataqlıqda kol və ağac bitkiləri 
peyda olur, bataqlığın quruması prosesi gedir və meşə örtüyü inkişaf edir. Qruplaşmada bitki örtüyünün 
dəyişməsi faunanın da dəyişməsində özünü göstərir: su hövzəsi məskunları tədricən sukənarı, sonra isə 
bataqlıq və meşə heyvanları ilə əvəz olunur. İkinci (törəmə) suksessiyalar əvvəlcədən canlı orqanizmlər 
kompleksinin fəaliyyəti ilə dəyişilmiş substratda inkişaf edir. Belə suksessiyalar çox vaxt bərpaolunma 
(demutasiya) xarakteri daşıyır. İkinci (törəmə) suksessiyalara yanğın yerində və başdan-başa meşə-
qırıntı sahəsində küknar meşəsinin klimaks vəziyyətə qədər bərpa olunması misal ola bilər. Avropanın 
tayqa zonasında yanğın və başdan-başa qırıntı sahəsində (küknar) işıqlanma şəraiti, temperatur, 
rütubətlik və digər faktorlar kökündən dəyişir. Belə sahələri ilk dəfə işıqsevər otlar (yağıotu, yumşaq 
süpürgə) tutur. Sonra sahədə işıqsevər ağac cinslərinin (titrək qovaq, tozağac, söyüd və b.) cücərtiləri 
(yeniyetmələri) və kollar peyda olur. Çəmən-kol bitkilərinin formalaşması ilə yanaşı, kompleks 
heyvanat aləmi də (həşəratlar və digər onurğasızlar, gəmiricilər) formalaşır. Giləmeyvəli kollar özünə 
çoxlu quş cəlb edir. Bu stadiya 2-3 il çəkir. Sonra işıqsevər xırda yarpaq ağac cinslərinin (tozağac, titrək 
qovaq) intensiv inkişafı başlayır. Formalaşmış sıx çətirli cavanyaşlı meşəlik işıqsevər ot bitkilərini və 
kolları sıradan çıxarır. Bu isə heyvanat aləmini də dəyişdirir. Ağac çətiri altında kölgəlik və yüksək 
nəmlik şəraitində küknar cücərtiləri intensiv inkişaf etməyə başlayır. İkinci yarusda yerləşən cavan 
iynəyarpaq meşəlik (küknarlıq) çəmən ot bitkisini tamamilə sıxışdırıb sıradan çıxarır, onları mamır 
örtüyü və meşə otları əvəz edir. Küknar üçün şəraitin yaxşılaşması tozağac və qovağın bərpasına 
maneçilik göstərir. Küknar ağacları birinci yarusa çıxdıqda çox yaşlı tozağac və qovaq ağaclarını 
çətirləri altında sıxışdırıb tədricən məhv edir. Son nəticədə yarpaqlı ağac cinslərinin yerində ilkin küknar 
meşəliyi formalaşır. Qırıntıdan (yanğından) sonra sabit tayqa biosenozunun (küknarlığın) formalaşması 
prosesi 100-150 il davam edir. Buna oxşar proses fıstıq meşəsində də müşahidə olunur. Hamamçayın 

---

sol sahilində (Kürmükçayın qolu, Qax rayonu) dəniz səthindən 1760 m yüksəklikdə («Yezdidağ»da) 
sırf tozağac meşəsini tədqiq etdik, 35-40 yaşlı bu ağaclığın orta hündürlüyü 15 m, orta diametri 12 sm 
(maks. 20 sm) təşkil edir. Doluluğu 06 olub yüksək bonitetə (II bonitet) malikdir. Göründüyü kimi 
subalp zonasından fərqli olaraq burada Rusiyanın tozağac meşəliyini xatırladan meşəlik formalaşmışdır. 
Qeyd edək ki, təsvir etdiyimiz tozağaclıq fıstıq meşəsi yox edilən sahədə əmələ gəlmişdir. Hazırda ikinci 
yarusda rast gəlinən fıstıq və vələs ağacları, fıstığın yeniyetmələri və canlı örtükdə fıstıq meşəsinin 
indikatorları (çətiryarpaq, ayıdöşəyi) bunu bir daha təsdiq edir. Ehtimal ki, birneçə vaxtdan sonra 
(təxminən 50-60 il) tozağacı meşəliyinin yerində fıstıq yenidən bərpa olunaraq klimaks vəziyyətini 
alacaqdır. İkinci (törəmə) suksessiya proseslərinə fıstıq və palıd meşələri qurşağında da geniş rast 
gəlinir. Fıstıq meşəsi yox edilərək kənd təsərrüfatı bitkiləri altından çıxan, sonralar isə yenidən meşə və 
kol basmış sahələrdə əksər halda fıstığa az təsadüf edilir. Fıstıq kölgəsevər və rütubətsevər bitki olduğu 
üçün ilk dəfə «çılpaq» yamacları tuta bilmir. Həmin sahələri əvvəlcə vələs, palıd, ağcaqayın, göyrüş və 
s. ağaclar və bir çox kol növləri tutur. Hazırda Altıağac qəsəbəsinin qarşısında (Ataçayın sol sahili) dəniz 
səthindən 1300-1600 m yüksəklikdə, yamacın şimal cəhətində pöhrədən törəmiş palıd-vələs meşəliyində 
tək-tək fıstığa təsadüf olunur. Bu ərazidə fıstıq meşəliyinin yoxa çıxmasını yalnız insan fəaliyyətinin 
mənfi təsirilə izah etmək olar. Burada təbii yayılan fıstıq meşələri başdan-başa qırılmış, sonralar 
ağacların özbaşına kəsilməsi və mal-qaranın otarılmasının davam etdirilməsi fıstıq meşəsinin yoxa 
çıxmasına səbəb olmuşdur. Hazırda təsvir etdiyimiz sahədə və Bakı Dövlət Universitetinin kotteclərinin 
yaxınlığında törəmə tipli vələs, palıd meşəsində tək-tək və qrup halında fıstıq ağaclarına təsadüf olunur. 
Qeyd edək ki, fıstıq ağacları burada bitən digər ağac növlərinə (vələs, palıd, göyrüş, ağcaqayın) daha 
yaraşıqlı olması, düz qaməti və sürətli inkişafı ilə seçilir. Meşə altında çoxlu fıstıq yeniyetmələrinə 
təsadüf olunur. Lakin intensiv mal-qara otarılması təsvir olunan ərazi üçün edifikator sayılan fıstığın 
bərpa olunub ilkin biosenozunu yaratmağa imkan vermir. Digər bir misal. Talışın orta və yuxarı dağ-
meşə fıstıq qurşağında kənd təsərrüfatı bitkiləri altında istifadə edilərək «atılmış» sahələrdə törəmə tipli 
kolluqlar formalaşmışdır, belə kolluqların tərkibində heç vaxt fıstığa təsadüf edilmir, belə ki, şumlanmış 
və kənd təsərrüfatı bitkiləri altında istifadə olunmuş sahələri fıstıq tuta bilmir. Kol örtüyündə yemişan, 
əzgil, itburnu, alça və fındığın, ağac bitkilərindən isə cavanyaşlı palıd, vələs, azatağacın mövcudluğu 
vaxtilə bu yamaclarda meşə bitkilərinin yayılmasını sübut edir. Fıstığın tamamilə iştirak etməməsi isə 
meşəsizləşdirilmiş sahələrdə vaxtilə fıstıq meşəsinin mövcudluğu fikrinin irəli sürülməsini bir qədər 
şübhə altına alır. Lakin 2-20 km məsafəlikdə analoji yamaclarda fıstıq meşələrinin mövcudluğu vaxtilə 
burada onun meşələrinin geniş yayılmasını təsdiq edir. Hazırda burada fıstığın olmaması fikrimizcə, 
meşəsizləşdirilmiş sahələrin taxıl və digər bitkilər altında istifadə edilməsi nəticəsində eroziya 
prosesinin intensiv inkişafı ilə əlaqədar torpağın üst münbit qatı yuyularaq aparılmış, ana süxur səthə 
çıxmış, ərazi yarğanlarla parçalanmış və onun yerli quraqlaşmasına səbəb olmuşdur. Sonralar sahənin 
şumlanması dayandırılaraq oradan otlaq və biçənək kimi istifadə edilmişdir. Belə əlverişsiz mühit 
şəraitində ağac cinslərindən daha dözümlü sayılan azatağac özünə məskən salmış, sonralar onun 
tərkibində palıd da peyda olmağa başlamışdır. Fıstıq isə rütubətsevər ağac olduğundan hazırkı quru 
bitmə şəraitində ilk dəfə sahəni tuta bilmir. Hazırda sahədə malqaranın otarılması əmələ gələn ağac 
cinslərinin kollaşmasına səbəb olur və meşənin bərpası istiqamətində demutasiya suksessiyasının 
qarşısını alır. Belə güman etmək olar ki, mənfi antropogen təzyiq dayandırıldıqdan, torpaq örtüyü və 
rütubətlik bərpa olunduqdan sonra törəmə tipli suksessiyalar seriyalarının edifikator (fıstıq) 
biosenozunun bərpası ilə başa çatması labüdlüyü gözlənilir.