Fizika-1Qacarallnsonjavad layout 1

qayıqla La-Manşı üzüb keçmişdir. 
Harqrafın gutu çərpələngindən hərbi işlərdə də istifadə
edilmişdir. Birinci Dü nya müharibəsi zamanı müx təlif öl -
kələrin, əsasən də Alma niyanın silahlı qüvvələrində ha va
balonu ilə yanaşı, çərpələngdən də istifadə etməklə yük -
səklikdə müşahidə mən təqələri yaradılmışdır. Birinci Dünya
müharibəsi zamanı hərbi ob yektləri düşmən təy yarələrinin
hücumundan qorumaq üçün 3000 m hün dürlüyə qalxan, ucu
yerə bağlı hava balonlarından və çər    pələnglərdən qoru yucu
sipər yaradılıb istifadə edilirdi. Bir ucu bu qur ğularda, digər
ucu isə yerdə möh kəm dayağa bağlanmış troslar havada
metal tor əmələ gətirir, düşmən təyyarələri üçün böyük
təhlükə yaradırdı. 
Avropada çərpələngin inkişafı Birinci Dünya mühari -
bəsinin sonunda ən yüksək səviyyəyə çatdı. Bundan sonra ona
olan maraq xeyli zəiflədi. 
Aviasiyanın sürətli inkişafı çərpələngi hərbi işlərdən sıxış dırıb çıxardı və o yalnız bir əylən cə növü olaraq
qaldı. Çərpələng konstruk tor la rının əksəriyyəti təyyarə üzərində işləməyə başla dı. Lakin onla rın çərpələnglə
bağlı təcrübəsi də hədər getmədi. Bu təc rübə təyyarə sənayesinin inkişa fının ilk mərhə lələrinə öz müsbət təsirini
gös tərdi. Müasir dövrdə çərpə ləng ya lnız əyləncə növü olmaqdan kənara çıxaraq yeni-yeni tətbiq sahələri
tapmaqdadır;  məsələn,  Al ma   niyanın  gəmiçilik  mü hən  dis ləri  MV Beluga Skysails gəmisində yel kəni sahəsi
160 kvadra tmetr olan nəhəng çərpə lənglə əvəz et mişlər. Nəticədə yana cağa 20 faiz qənaət etmək mümkün
Köhnə Bakıda çərpələng
Çərpələng Bakı və  onun ətraf kəndlərində çox geniş yayılmış əyləncə növü idi. Maraqlıdır ki, bu
oyuncaqla yalnız uşaqlar deyil, yaşlılar da maraqlanmışlar. Ona görə də  onun ölçüləri, görünüşü,
uçuş tex nikası və qalxma hündürlüyü ilə seçilən müxtəlif növləri yaradılmışdır. İçəri şəhərin yas tı
damları çərpələng yarışı keçirənlərin yarış meydanına çevrilirdi.  Onu həm böyüklər, həm də uşaqlar
hazırlayıb havaya buraxırdılar.
Çərpə ləngin  konst ruk  siyası,  onun
ölçüləri,  xarici  gör ü n üşü,  həm çinin
onu bura xmağın tex nikası və hün -
dürlüyü barə də ara yarışları keçi-  
rilirdi. 
Çər pələn gin 
 
müx tə lif
konstruksi yaları nın
işlə nib-ha -
zırlanması bacarığı nə sil dən-nəslə
keçirdi.
Bayram günlərində şəhərin
üzərində göy üzü müxtəlif kon st ruk -
siyalı və ölçülü çərpələng lərlə dolu
olurdu. Oğlanlar öz  gə çərpələngini
tutub öz həyətl ərinə salmağı xüsusi
hünər sa yırdılar.     
Rəssam İsmayıl Məmmədov.
64
L.Harqrafın ixtira etdiyi qutu çərpələngi.

---

olmuşdur. 70-ci illərin sonu 
− 80-ci
illərin başlan ğı cında Amerika və Fran -
sada  ekst re mal  id manın  çər pə lən gə
əsas lanmış yeni nö vü – kayt sör finq
yaran mışdı. 
Kayt sörfinq  (ing. kite - çərpə ləng,
sörfing - dalğa üzərində sü rü ş mək) və
ya kaytinq idmanın su növü olub id -
mançının idarə et diyi, içərisi hava ilə
doldurulmuş  çər pə ləngin  yaratdığı
qal dı rıcı  qüvvə  he sabına  suyun  səth in -
 də  hə rəkət  etməsindən  iba rətdir.  İd ma -
n ın bu növü ildən-ilə geniş vüsət alır.
Kayt sörfinq idmanı üzrə ilk bey nəl -
xalq ya rışlar 1998-ci ilin sent yabrında
ke çirilmiş və Fleş Ostin yarışın qalibi
ol muşdur. Yer üzərində bu idman növü
ilə məşğul olan id man çıların sayı bir
neçə yüz min nəfərə çatır.
Kaytsörfinq yarışı.
Müasir kayt. 
Nəhəng çərpələng bağlanmış MV Beluga Skysails yük gəmisi. 
65
http://en.wikipedia.org/wiki/Kite

---

66
Planer və
təyyarə
Çərpələngin inkişafının davamı olaraq planer adlanan,  qarşıdan gələn hava axınının təsirindən  yaranan
aerodinamik  qüvvənin təsiri ilə   havada sərbəst uça bilən qurğular yaradıldı. Hava axını sürətinin  şaquli
toplananı qurğunun sakit şəraitdə enmə sürətindən böyük olduqda o, havada qalıb uça bilir. Planerin havada
uçması dağlardan və qayalardan əks olunan, Günəşin Yer səthini qeyri-bərabər qızdırması nəticəsində yaranan
isti hava axınının təsiri ilə də mümkündür. Qurğunu havaya buraxmaq üçün onu təyyarəyə qoşmaq və ya ka-
tapult qurğusundan istifadə etmək lazım gəlir. Havada uçmaq üçün planerin pilotundan relyefə görə hava
axınının yaranma nöqtələrini müəyyənləşdirmək  və ondan istifadə etmək bacarığı tələb olunur. Belə planer
pilotları onunla bir neçə yüz kilometr məsafə qət edirlər.
Uçan qurğuların təsviri insanlara qədimdən məlumdur. Böyük ehtimal vardır ki, planerlə ilk qeyd olunmuş
uçuş 852-ci ildə müsəlman İspaniyasının Əndəlüs əyalətində yaşayıb-yaratmış  ərəb alimi və ixtiraçısı Abbas
ibn Firnas tərəfindən həyata keçirilmişdir. O, möhkəm parçadan üzlük çəkilmiş ağac çərçivəni  əlində tutaraq
Kordova şəhərinin uca minarələrinin birindən tullanmışdır. Yerə enmə  zamanı  yüngül zədə alan alim sonradan
ixtirasını təkmilləşdirmək qərarına gəlir.  İxtirası üzərində 40 il  işlədikdən sonra,  nəhayət, 65 yaşlı   alim yeni
qurğusu - dünyada ilk deltaplan  ilə Kordova yaxınlığındakı  Cəbəl əl-Ərus adlanan uca bir dağın zirvəsindən
üzüaşağı tullanır. Abbas süni qanadlarını işə salıb onların köməyi ilə təxminən 10 dəqiqəyə qədər havada qalıb
kifayət qədər böyük məsafə qət edir.  Lakin qurğuda əy ləc mexanizmi olmadığından onun  yerə enməsi uğursuz
olmuş, zərblə yerə çırpılaraq həyatını itirmişdir. Bu hadisədən 150 il sonra uçan rahib ləqəbli  ingilis rahibi,
astroloq – Oliver bədəninə  özü düzəltdiyi qanadları bağlayaraq kilsənin zəng qüllə sin dən tullanmışdır. Cəsur
rahib müəy yən müddət havada qalıb uç mağa nail olsa  da, işin sonu ayağının sınması ilə nəticələnmişdir. İlk
idarə olunan uçuş 1630-cu ildə İs-
tanbulda ixtiraçı Əhməd Çələbi
tərəfindən həyata keçiril 
mişdir.
Əhməd Çələbi İstanbulun hündür-
lüyü 61 metr olan  Qalata  qala sı nın
qül ləsindən tullanaraq də  ri   d ə n
hazırladığı qan adlarının köməyi
ilə Bosfor boğazı üzə rin dən keç -
miş, Avro padan Asiyaya uçmuş
ilk insan olmuşdur. Gös 
tərdiyi
igid  liyinə görə  Sultan IV Murad
Əh məd Çələbini qızıl xa latla
müka  fat lan dırmış və  onu  sa rayın
ixtiraçı alim ləri sırasına daxil et -
 mişdir.  Bu  müvəf fəqiy yətdən
Abbas ibn Finasa qoyulmuş abidə.

---