G9az(titul)

 
 
42 
 
Azərbaycan  ərazisi  mürəkkəb  geoloji  quruluşa  malikdir.  Geoloji quruluş  hər 
hansı  bir  ərazidə  süxurların  xüsusiyyətləri,  yəni onların yaşı, mәnşәyi  və yatım 
istiqamәtlәrini əks etdirir, milyon illər ərzində formalaşır. 
 
Azәrbaycan әrazisi 400–450 
milyon il әvvәl  
Azәrbaycan әrazisi 130–250 
milyon il әvvәl 
Azәrbaycan әrazisi 1,5–1,8 
milyon il әvvәl 
 
 
 
Azərbaycanda ən qədim sü-
xurlar Naxçıvanda (Dərələyəz 
silsiləsində və Sədərək qalx-
masında) və  Kiçik Qafqazın 
şimal hissəsində (Tovuzçay, 
Zəyəmçay, Əsrikçay hövzə-
lərində) aşkar edilmişdir. On-
ların yaşı 400–450 milyon 
ildən çoxdur.  
130–250 milyon il əvvəl Azər-
baycanın indiki ərazisi Tetis 
okeanı suları ilə örtülü olmuş-
dur. Böyük və Kiçik Qafqazın 
yerində hündür olmayan ada-
lar mövcud olmuşdur.  
 
1,5–1,8  milyon il əvvəl 
hazırda mövcud olan dü-
zənliklər üzə çıxmış, dağların 
mütləq hündürlüyü isə art-
mışdır.  
 
 
 
 
Azərbaycanın fiziki və tektonik zonalar xəritələrinə əsasən relyef formalarının hansı tektonik zo-
nada yerləşdiyini müəyyən edin və cədvəli tamamlayın: 
1 
Samur-Dəvəçi ovalığı 
11  Şirvan düzü 
2 
Yan silsilə 
12  Qusar maili düzənliyi 
3 
Talış dağları 
13  Qanıx-Əyriçay çökəkliyi 
4 
Qarabağ vulkanik yaylası 
14  Dərələyəz silsiləsi 
5 
Sədərək düzü 
15  Salyan düzü 
6 
Cənub-Şərqi Şirvan düzü 
16  Şahdağ silsiləsi 
7 
Zəngəzur silsiləsi 
17  Qarabağ silsiləsi 
8 
Ceyrançöl düzənliyi 
18  Muğan düzü 
9 
Murovdağ silsiləsi 
19  Baş Qafqaz silsiləsi 
10  Mil düzü 
20  Peştəsər silsiləsi 
 
 Tektonik zonalar  
Coğrafi obyektlər 
 
 
 
 
 
 
 
Biliklərin tətbiq edilməsi və yoxlanılması
 
– Su sahələri            – Quru sahələri 
LAYİHƏ

---

 
 
43 
 
•   I  fəsil  •  
Relyef və onun təsərrüfata təsiri
 
 
• 
 
 
1. Horst vә qrabenin sxemini çәkin. Onların yaranma sәbәblәrini izah edin. 
 
2. Himalay dağlarının yaranması sxemini çәkin vә dağın әmәlәgәlmә  sәbәbini izah edin.   
3. Cәdvәli tamamlayın:  
 
 
 
4. Sxemdә tәsvir edilәn prosesin 
nәticәsindә yaranan dağ sistemi: 
 
А) Himalay dağları    
В) Ural  dağları  
С) And dağları   
 
D) Appalaç  dağları  
Е) Qafqaz dağları 
 
5. Tektonik çatlar üçün sәciyyәvi olan әlamәtlәri sa-
dalayın:
 
 
 
6. Tektonik zonalar vә verilmiş ifadәlәr arasında uyğun-
luğu müәyyәn edin:  
1. Әn qәdim süxurlar rast gәlinir   
2. Tektonik enmә zonasıdır  
3. Tektonik qalxma zonasıdır 
№ 
Tektonik zonanın adı 
1 
... 
 
№ 
Ərazinin səciyyəsi 
1 
Platformadır, sabitdir, düzənlik relyefdir (Ərəbistan). 
... 
... 
 
Ü m u m i l ә ş d i r i c i   t a p ş ı r ı q l a r
 
LAYİHƏ

---

 
 
 
44 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
G
ÜNƏŞ İŞIĞI VƏ İSTİLİYİNİN YER KÜRƏSİNDƏ PAYLANMASI   
 
 
Cədvəli tamamlayın: 
Suallar 
21.III 
22.VI 
23.IX 
22.XII 
1. Günəş  hansı paralel üzərində zenitdə 
olur? 
 
 
 
 
2. Hansı yarımkürə daha çox Günəş ener-
jisi və işığı alır? 
 
 
 
 
3. Hansı enliklərdə qütb gündüzləri müşa-
hidə olunur? 
 
 
 
 
4. Verilən günlərdə Bakıda Günəş şüa-
larının düşmə bucağını hesablayın. 
 
 
 
 
Müzakirә edin: 
1. Hansı enliklərdə qütb gecələri müşahidə olunur? 
2. Günəş işığı və istiliyinin qeyri-bərabər paylanması Yer səthində nə ilə nəticələnir? 
 
Yer kürəsində Günəş istiliyi və işığının miqdarı Günəş şüalarının düşmə buca-
ğından asılıdır. Günəş şüalarının düşmə bucağına isə aşağıdakı amillər təsir edir: 
1. Yerin xəyali fırlanma oxunun orbit müstəvisinə meyilliyi; 
2. Yerin illik hərəkəti; 
3. Yerin kürə forması; 
4. Yer və Günəşin fəzada eyni müstəvi üzərində yerləşməsi; 
5. Yer səthinin relyefi; 
6.  Yamacların  ekspozisiyası  (yamacın  üfüqün  hansı  tərəfinə  istiqamətlənməsi)  və 
meyilliyi. 
 
• Gün әrzindә günәşin görünmә vәziyyәtinin dәyişmәsi. 
Martın 21-də ekvator xətti boyunca yerləşən məntəqələrdə səhər 
Günəş şərqdə “çıxır”, günorta baş üzərində zenitdə olur və axşam 
isə qərbdə “batır”. Ekvator xəttindən şimalda yerləşən məntəqə-
lərdə Günəş səhər üfüqün cənub-şərq tərəfində “çıxır”, günorta cə-
nubda görünür, axşam isə cənub-qərbdə “batır”. Ekvator xəttindən 
cənubda  yerləşən  məntəqələrdə  isə  Günəşin  “çıxması”  şimal-
şərqdə, “batması” isə şimal-qərbdə baş verir. 
 
 
21 martda ekvator xətti 
üzərində Günəşin gün ərzində 
görünmə vəziyyəti 
 
 
Cәdvәl üzrә iş
 
10 
İQLİM VƏ ONUN 
TƏSƏRRÜFATDA 
ROLU
 
2
LAYİHƏ

---