G9az(titul)

 
 
 
117 
 
•   IV  fəsil  •  
Bioehtiyatların müxtəlifliyi və ondan istifadə 
•
4 
olur. Lakin əsas odur ki, eyni landşaftın mövcud olduğu ərazi daxilində geoloji özül, 
relyef, iqlim, torpaq örtüyü, bitki və heyvanlar aləmi bir-birinə oxşar olsun. Landşaft 
daxilində  komponentlərin  yaranması  və  onların  inkişaf  tarixi,  adətən,  eyni  olur. 
Azərbaycan ərazisində bir-birindən kəskin fərqlənən landşaftlar mövcuddur. Bu, əra-
zinin relyefinın müxtəlif olması ilə əlaqədardır. İqlimin fərqliliyi bilavasitə torpaq, 
bitki və heyvanlar aləmini formalaşdırır. 
İnsanların landşaftlara təsirinə görə onlar tәbii və antropogen ola bilər.  
Tәbii landşaftlar – insan təsirinə məruz qalmadan yaranan komplekslərdir. Ha-
zırda dünyada və Azərbaycanda belə ərazilər  azdır.  
Antropogen landşaftlar – insanların yaratdığı landşaflardır: su anbarları, yaşayış 
məntəqələri, parklar və s. Belə ərazilər təbii amillərə məruz qalsa da, əvvəlki vəziy-
yətindən kəskin fərqlənir. Bəzən antropogen landşafları “mәdәni landşaftlar” adlan-
dırırlar.  Belə  landşaftlara  yeni  salınan  meşələri  və  əkin  sahələrinı  misal  gətirmək 
olar.    
 
 
 
Hər hansı ərazidə təbii və antropogen landşaftların bir-birinə olan nisbəti ərazinin 
relyef  və  iqlim  şəraitindən  asılıdır.  Məsələn,  Böyük  və  Kiçik  Qafqazın,  Talış  və 
Naxçıvanın yüksək dağlıq ərazilərində təbii landşaftlar, dağətəyi ərazilərdə isə ant-
ropogen landşaftlar üstünlük təşkil edir. Düzənlik olmasına baxmayaraq, Acınohur-
Ceyrançöl, Cənub-Şərqi Şirvan zəif, Samur-Dəvəçi, Qazax-Qarabağ, Lənkəran ova-
lıqları  isə  güclü  mənimsənilmişdir.  Bu,  düzənliklərin  iqlimi,  yeraltı  suların  səthə 
yaxınlığı ilə əlaqədardır.     
Oxşar əlamətlər landşaftları sistemləşdirməyə və  on-
ları  təsnif  etməyə  imkan  verir.  Landşaftların  təsnifatı 
sinif, yarımsinif, tip, yarımtip, növ ardıcıllığı ilə aparılır. 
Azərbaycanda  landşaftlar  iki  sinfə  –  dağ  və düzәnlik 
landşaftlarına bölünür. Onları fərqləndirən əsas əlamət 
relyefidir.  Dağlıq  ərazilərdə  yaranan  landşaftlar  alçaq, 
orta və yüksək dağ landşaftları yarımsiniflərinə ayrılır. 
Daha  kiçik  landşaft  vahidləri  rütubət  və  istiliyin  nis-
bətinə,  süxurların  tərkibinə,  torpaq  və  bitki  örtüyünün 
müxtəlifliyinə  görə  landşaft  tiplərinə  və  yarımtiplərinə 
bölünür. Ən kiçik landşaft vahidi növdür. Landşaft növ-
ləri ərazidə süxurun tərkibi, torpaq-bitki örtüyünün müx-
təlifliyi və s. ilə fərqlənən sahələrdir.  
Relyef və iqlim göstəricilərinin müxtəlifliyinə görə 
landşaftlar  zonal, azonal və intrazonal qruplara  bölünür.  Eyni  iqlim  və  relyef 
Müzakirә edin: 
1. Fotoşəkillərdən hansı təbii, 
hansı isə antropogen landşafta 
aiddir? 
2. a və b landşaftlarına insanın 
təsirini müəyyən edin. 
a 
b 
 
Şәkil üzrә iş
• Zonal landşaft, əsasən, dü-
zənliklərdə formalaşır. Belə 
landşaftlar yerləşdiyi təbii 
zonaya və iqlim şəraitinə uyğun 
gəlir.  Məsələn, Kür-Araz  və 
Samur-Dəvəçi ovalıqlarında 
yarımsəhra və quru çöllər ya-
yılmışdır.  
 
Yarımsәhra. Kür-Araz ovalığı  
LAYİHƏ

---

 
 
 
118 
 
göstəricilərinin  olduğu  ərazidə  bir  landşaftın  daxilində  tamamilə  fərqli  landşaft 
yarana  bilir.  Məsələn,  Kür-Araz  və  Samur-Dəvəçi  yarımsəhraları  daxilində  daha 
kiçik əraziyə malik olan düzənlik meşə landşaftları yaranmışdır: Nabran-Yalamada, 
Şollar  meşələri,  Kür  çayı  boyunca  isə  tuqay  meşələri  və  s.  Belə  landşaftlara 
intrazonal landşaftlar  (“intra”  –  “daxili”  mənasındadır)  deyilir.  Onlar  yerli 
amillərin, xüsusən də yeraltı suların təsiri ilə formalaşmışdır.  
Zonal  landşaftlar  daxilində  azonal landşaftlar  da  ola  bilir.  Azonal landşaftları 
yaradan amil – relyefdir. Dağlıq ərazilər zonallığı pozur və azonallıq yaradır. Mə-
sələn, Böyük Qafqaz (
a
), Kiçik Qafqaz (
b
), Naxçıvanın dağlıq əraziləri (
c
), Talış 
dağları (
d
) və s. azonal landşaftlara aiddir.  
 
 
 
 
 
 
Şəkillərin uyğun gəldiyi 
landşaft tiplərini tapın:   
a) Düzənlik   
b) Dağlıq   
c) İntrazonal   
d) Azonal    
e) Zonal  
f) Antropogen   
g) Təbii 
 
 
 
Şәkil üzrә iş
Azonal landşaft tiplәrinin hündürlüyә doğru dәyişmәsi 
a
 
b
 
c
 
d
 
N-b
S
 
A-ç
S-ç
D-m
 
D-ç
Q-ç
Y
 
D-k
 
Q-d-ç
 
D-m
 
Dz-m
 
N-b
 
S
A-ç
S-ç
D-ç
Q-ç
Y
 
D-k
S
 
A-ç
S-ç
D-m
 
D-ç
Q-ç
N-b – Nival buzlaq   
S – Subnival      
 
D-k – Dağ-kserofit bitkilər   
 
A-ç – Alp çəmənləri     
S-ç – Subalp çəmənləri 
D-m – Dağ-meşə 
Dz-m – Düzən-meşə   
D-ç – Dağ çölləri 
 
Q-d-ç – Quru dağ çölləri 
Q-ç – Quru çöllər 
 
Y – Yarımsəhralar 
Biliklərin tətbiq edilməsi və yoxlanılması
 
3 
2 
1 
5 
6 
4 
LAYİHƏ

---