Хошбяхт ялийева
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Almaz H əsənqızı
- Folklorşünaslığa giriş
- Folklorşünaslığa giriş 209 AŞIQ YARADICILIĞI
Almaz H əsənqızı 206 çıxır” 155 . Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, xalq oyunları və mey- dan tamaşaları geniş bir anlayış olub, əsasən mərasimlərlə bağlı meydana gəlmişdir. Zorxana, canbazlıq, cıdır və ya atüstü oyunlar (çövkan), saya, qodu, “xan b əzəmə” və s. bu sıraya daxildir. Ümumiyy ətlə, folklor janrlarının, demək olar ki, böyük bir qismi sinkretik xarakter ə malikdir. Aşıqlar dastan, məd- dahlar nağıl danışarkən roldan-rola girirlər. Bundan başqa, h ətta sovet ateizminin ciddi rejimi olan vaxtlarda belə bəzi bölg ələrdə (məsələn, Ordubadda) məhərrəmliyin onuncu günü – aşura ilə bağlı – “Şəbih”, orucluqda İmam Əlinin öl- dürüldüyü gün xüsusi dini tama şalar göstərilirdi. Xalq oyunları yaşa (uşaq, yeniyetmə, cavan və ya yaşlı iştirakçıdan), istifadə olunan nəsnələrə (daş, ağac, at, qılınc, top, dig ər oyuncaqlar və s.), keçirildiyi zamana (mövsüm, gec ə, gündüz, fəsil və s.), məqsədə (qutlama, şənlik, dini və s.) v ə s. görə müxtəlif şəkildə təsnif edilə bilər. Azərbaycan folk lorşünaslığında oyunların bir-birindən fərqli təsnifatla- r ına təsadüf edilir. Professor Füzuli Bayat təhkiyə və ya teatra m əxsus xüsusiyyətləri nəzərə alaraq, oyunları iki yerə bölmüşdür: 1.T əhkiyəli, dialoq və monoloqlardan qurulan süjetli – d ərviş hekayələri, Tənbəl qardaş, Xıdır Nəbi, Yel baba, Qodu- qodu, otuza yaxın növü olan qaravəlli tamaşaları, m ərasim və bayram tipindən bütün meydan tamaşaları, kukla oyunları və dini-mistik xalq teatrı olan Şəbih meydan 155 Füzuli Bayat.”İnsanlıq tarixinin üç mərhələsi ilə üç funksiyası: homo sapiens, homo faber, homo ludens, “Az ərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər,” Bakı: 2014, sayı 3, s.13 Folklorşünaslığa giriş 207 tamaşaları buraya daxil edilir. 2. T əhkiyəyə dayanmayan, yəni teatr elementləri olma- yan – zorxanalar, k əndirbazlar, xalq rəqsləri, bütün uşaq oyun ları, canbazlar, baca-baca, əl üstə kimin əli, ənzəli, barmaq oyunu, beşdaş, bənövşə, aşıq oyunları, dirədöymələr, çilingağac, qığımərə, çömçəxatun, dəsmal aldı – qaç, fincan- fincan, gizl ənpaç, papaq aldı-qaç, xan-vəzir, mərə-mərə və onlarca başqaları daxildir. Təbii ki, təhkiyəyə dayanmayan çövqan, cirit v ə atüstü bütün oyunlar buraya daxildir 156 . Az ərbaycanda oyun və tamaşalarla bağlı Ə.Haqver- diyev, Ə.Sultanlı, M.Arif, F.Bayat, İ.Rəhimli və başqaları t ədqiqatlar aparmışlar. Oyun v ə tamaşalarla bağlı mühacirətdə, demək olar ki, ayrıca tədqiqat əsərləri yazılmamış, yalnız müxtəlif araş- dırmalarda onlardan bəhs olunmuşdur. Lakin folklor ma- terialları toplayarkən, onlar bu məsələni diqqətdə saxla- mışlar və təkcə Əhməd Cəfəroğlunun “Anadolu dialekto- lojisi üz ərinə malzəmə (oyunlar, təkərləmələr, yanıltmaclar v ə oyun istilahları)” kitabında təxminən iki yüzdən çox oyu- nun t əsviri verilmişdir. Həmin toplamaların ayrıca tədqiq edilm əsinə ehtiyac vardır. Qeyd etm ək lazımdır ki, Güney Azərbaycandan toplanan folklor m ətnlərinin nəşrilə bağlı son illərdə xeyli ciddi işlər görülmüşdür. Belə ki, 2013-2015-ci illərdə “Güney Az ərbaycan folkloru” adlı beş toplu nəşr edilmişdir ki, h əmin kitablarda inanclar, alqış, qarğış, sayaçı sözləri, holavarlar, mifoloji m ətnlər, bayatılar, xalq mahnıları, atalar 156 Füzuli Bayat. İnsanlıq tarixinin üç mərhələsi ilə üç funksiyası: homo sapiens, homo faber, homo ludens, “Az ərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər”, Bakı: 2014, sayı 3, s.13 Almaz H əsənqızı 208 sözl əri, məsəllər, nağıllar, el deyimləri, mərasimlər, xalq t əbabəti, tapmacalar, milli yeməklər, dastanlar öz əksini tap- mışdır. Güney Azərbaycanda keçirilən oyun və tamaşalar, h əmçinin bu zaman oxinan nəğmələr də həmin toplularda n əşr edilmişdir. “İran-türk folkloru” kitabında Ənvər Uzun Güney azər- baycanlılarının arasında geniş yayılan bəzi uşaq oyunlarının t əsvirini vermişdir. Bel əliklə, xalq oyun və tamaşaları mərasimləri gözəl- l əşdirən, məclisləri hər zaman əsl əyləncələrə çevirən mü- hüm vasit ələrdən biri olmuşdur. Onları təhlil etməklə bir sıra m əsələlər – insanların əsrlərdən bəri maraq dairəsində qalan əyləncələrinin xarakteri, belə məclislərdə istifadə olunan əşyalar, geyimlər, hazırlanan yeməklər, şərbətlər, oxunan n əğmələr, icra edilən rəqslərin forması, oyunların keçirilmə zamanı və məkanı, eyni zamanda, tamaşaların həsr olunduğu mövzular v ə rolların ifaçıları haqqında məlumat əldə etmək mümkündür . Folklorşünaslığa giriş 209 AŞIQ YARADICILIĞI Aşıq yaradıcılığından bəhs etmədən öncə, türk xalqları üçün müq əddəs olan qopuz və ozan sənəti geniş təhlilə c əlb edilməlidir. Ozan v ə qopuzla bağlı aparılan tədqiqatlar göstərir ki, bu s ənət türk milli mədəniyyətinə aiddir və öz möhtəşəmliyi il ə dünya xalqalarının da folkloruna güclü təsir göstərmişdir. Qopuzun insanlara ruh yüks əkliyi, cəsarət əzmi, mübarizlik aşıladığı, hərb sənətilə çox bağlı olduğu, hətta bir çox qo- puzçular ın sırf ordunu hərbə və zəfərə həvəsləndirdiyi üçün düşmən ordusu tərəfindən rəsmən edam edildiyi və dünya m ədəniyyətinə ciddi təsir göstərdiyi ayrı-ayrl tədqiqatçılar t ərəfindən qeyd olunmaqdadır. Qeyd etm ək lazımdır ki, Ə.Cəfəroğlunun Ankarada n əşr edilən “Ülgü” məcmuəsində 1936-cı və 1937-ci illərdə yayınlanmış olan “Cahan ədəbiyyatında türk qopuzu” məqa- l əsi, sərlövhədən də göründüyü kimi, təkcə türklərin deyil, bir sıra dünya xalqlarının musiqi alətləri, onların yaranma tarixi v ə istifadə məqamlarının araşdırılması baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ə.Cəfəroğlu uyğur, qıpçaq, Anadolu, Türküstan, qırğız və b. türklərlə yanaşı, onların m əskunlaşdığı Moldaviya, Macarıstan, Rumınya, Misir, Suriya, Almaniya, Çexiya, Rusiya, Ukrayna, Litva, Balkan, Polşa (Lehistan), hətta Afrikada qopuz, həmçinin ondan tör ənərək yaranan musiqi alətləri haqqında məlumat ver- mişdir. Tədqiqatçı bu qədim alətin yayıldığı coğrafi arealı Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|