125
Rusiyada nəqliyyatın ən çox ağır ekoloji şərait vəziyyəti Moskva şəhərində yaranmışdır.
Burada orta hərəkət
sürəti 12km /saata enmiş, dayanmadan orta hərəkət uzunluğu 400-500 m – dir. Hər 4 – cü avtomobilin mühərri-
yi dövlət standartının tələbinə cavab vermir. Yaşayış evlərinin pəncərəsi altında havanı hər gün yüzlərlə maşın
mühərriyi qızdırır.
Yeraltı yollar çox avtomobil toplaşan yolayrıcılarının yükünü azaldır. Belə ki, svetoforun yanında avtomobil-
lər daha çox qaz verir və boş – boşuna dayanır.
Küçələrin və meydançaların altında piyadalar üçün düzəldilən şaxələnmiş yeraltı tonnellər avtonəqliyyatın
şəhər mühitinə zərərli təsirini azaldır. Hazırda belə tonnnellər Moskvada 400 – dən artıqdar.Bakı şəhərində isə
10- a qədərdir .
Şəhərin girəcəyində iri yük maşınları üçün tikilən xüsüsi terminallar da şəhər daxilində avtomobillərin sayını
azaldır. Belə terminallarda gözətçi dayanacaqlar, mehmanxana, yeməkxana, kafe, duş, kömrük məntəqəsi, avto-
servis və s. kompleksi fəaliyyət göstərir.
Avtomobil nəqliyyatında ekoloji təhlükəsizliyin proqramında yol tikintilərinin həcminin artırılması və möv-
cud trasların rekonstruksiyası nəzərdə tutulur. Əsas məqsəd – avtomobillərin hərəkət sürətini 50 – 60 km / saata
çatdırmaqdır.
Avtomobil nəqliyyatının əhaliyə zərərli təsirini azaltmaq üçün effektiv tədbirlərdən biri də şəhərdə piyada
zonaları təşkil etmək və ora nəqliyyat vasitələrinin getməsini qadağan etməkdir.
Nəqliyyat tonnelləri intensiv nəqliyyat axını istiqamətində tikilməli, nəqliyyat və piyada hərəkətlərini müx-
təlif səviyyələrdə bölüşdürməlidir.
Xüsusi avtomobillər yaşayış evlərinin, xiyabanların, uşaq meydançalarının yanında yerləşdirilir, bu isə şəhər
əhalisinin şəraitini pisləşdirir.
Xüsusi avtonəqliyyatın saxlanması problemini həll etmək məqsədilə çoxmərtəbəli qarajlar, mehmanxanalar
tikilir. Çoxmərtəbəli qarajlar fəaiyyət göstərən rayonlarda yer haqqı alınması da həyata keçirilir. Moskvanın bir
neçə mikrorayonunda çoxmərtəbəli qarajların tikilməsi üçün yerlər ayrılmışdır.
Azərbaycan respublikasında
nəqliyyatın vəziyyəti
Respublikamız inkişaf etmiş nəqliyyat infrastrukturuna malikdir.Ekoloji baxımdan isə nəqliyyatın səviy-
yəsi çox aşağıdır.Nəqliyyat vasitələrinin əksəriyyəti keçmiş SSRİ ölkələrində istehsal edilmişdir.Onların
modelləri əsas texniki göstəricilərinə görə inkişaf etmiş ölkələrdə istehsal edilən nəqliyyat vasitələrindən
çox geri qalır.Köhnə, istismar müddəti çoxdan başa çatmış, ucuz qiymətlə xarici dövlətlərdən gətirilmiş
texniki cəhətdən yararsız avtomobillərin istismarı nəticəsində şəhərlərin havasına külli miqdarda zərərli
qazlar buraxılır.
Qeyd edək ki, böyük sərnişin avtobuslarının çoxu az sərnişin tutumu olan mikroavtobuslarla əvəz edi-
lir.Bunun nəticəsində yollarda tıxaclar yaranır, havaya buraxılan zərərli qazların miqdarı dəfələrlə artır.Ba-
kı və Gəncə şəhərlərində havanı çirkləndirməyən nəqliyyat növləri (tramvay, trolleybus) də demək olar
ki, sıradan çıxarılmışdır.
Respublikamızda hazırda avtomobillərdən atılan tullantıların zərərlilik hədlərini müəyyənləşdirən eko-
loji təhlükəsizlik standartları yoxdur.Bu günədək keçmiş SSRİ – nin standartları qüvvədə qalır, bu stan-
dartlar isə müasir beynəlxalq tələblərə cavab vermir.Avtomobillərin ekoloji göstəricilərinə nəzarət tələb
olunan səviyyədə deyil.
Əksər avtomobil magistral, şəhər, rayon mərkəzləri və kənddaxili yolların standartlara cavab verməyən
səviyyədə olması,bir çoxunun isə yararsız hala düşməsi və ya sıradan çıxması avtonəqliyyat tərəfindən
ətraf mühitə atılan zərərli maddələrin miqdarının daha da artmasına səbəb olur.
Respublika Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin avtomobil nəqliyyatı sahəsində ekoloji baxımdan
dayanaqlı ekoloji inkişaf proqramında aşağıdakı tədbirlər irəli sürülür:
- Avtomobil nəqliyyatının ətraf mühitə zərərli təsirinin səviyyəsini tənzimləyən normativ – hüquqi akt-
ların qəbul edilməsi;
- Nəqliyyat sahəsində harmonik siyasətin həyata keçirilməsi üçün nəqliyyat sektorunda qanunvericilik
siteminin təkminləşdirilməsi.
- Avtomobil nəqliyyatında istifadə edilmək üçün ekoloji baxımdan təmiz yanacaq novlərinə keçilməsi
(sıxılmış maye qaz, bioqaz və s.)
- Tələblərə cavab verməyən köhnə nəqliyyat vasitələrinin utiliza edilməsinin təşkili.
- Ekoloji təmiz sərnişin nəqliyyat növlərinin tətbiqi, şəhər daxilində «piyada» zonalarının genişləndiril-
məsi.
- Avtomobil və dəmir yollarının müasir dünya standartlarına uyğun rekonstruksiya olunması.
- Ölkəyə daxil olan avtomobillərin mühərrəklərinin kataliktik qaz neytrallaşdırıcıları
ilə təmin olunma-
sına və Avropa ölkələri üçün müyyənləşdirilmiş toksiklik normaların uyğunluğuna nail olmaq.
126
- Şəhər daxilində avtonəqliyyat vasitələrinin sıxlığını azaltmaq və tıxacların qarşısını almaq məqsədilə
yaşayış məntəqələri ətrafında dairəvi avtomagistral yolların çəkilməsi, şəhərdə əhalinin sıxlıq təşkil etdiyi
yerlərdə (məs, Əzizbəyov metrosu stansiyasının yanı, 8 – ci km bazarının yanı və s.) yeraltı yolların sa-
lınması.
8.9. Atmosferin ozon təbəqəsi
Ozon ilk dəfə 1839 – cu ildə K.F.Şonbeyn tərəfindən elektirik boşalmalarının müşahidəsi zamanı kəşf edil-
mişdir.1850 – ci ildən sonra ozonun atmosferin bir hissəsi olduğu aşkar edilmişdir. «Ozon» - yunan sözü olub
«kəsgin iy» deməkdir. 1881-ci ildə troposfer və strotosfer ozonu ayırırlar. Troposfer ozonu yer səthindən 12-17
km
- ə qədər və strotosfer ozonu -50 km qədər, ozonun ən sıx qatı isə yer səthindən -50 km-ə qədər hündürlükdə
yerləşir. 1998 - ci ildə səmanın mavi rəngdə olmasının səbəbi ozon olması təsdiq olundu. Ozonun çox hissəsi stro-
tosferdə yerləşir. Troposferdə isə ozonun miqdarı azdır və mövsüm üzrə o, həm də havanın çirklənmə dərəcəsin-
dən asılıdır.
Troposfer ozonu atmosferdə elektrik və şimşək çaxması nəticəsində yaranır. Alimlər belə hesab edir ki, hər
il atmosferdə 16 mln ildırım çaxm
a
ası müşahidə olunur.
Dünyanın müxtəlif regionlarında bu və ya digər yüksəkliklərdə hər dəqiqə ərzində orta hesabla 100 dəfəyə qə-
dər ildırım çaxır. İl ərzində ildırım çaxması nəticəsində miliyon kiloqramla ozon əmələ gəlir.
Troposfer ozonu həm də günəş radiasiyasının antropogen qarışıqlara təsiri nəticəsində əmələ gəlir (Havada
olan azot oksidi və CO
2
-ni avtomobil yaradır). Bu zaman ozon fotokimyəvi smoqun baş komponenti sayılır
(los-Anjeles və s). Troposferdə ozonun texnogenez nəticəsində yaranması yüksəkdir (çoxdur).
Bu prosesin qar-
şısı alınmazsa gələcəkdə qlobal istiləşməyə səbəb ola bilər. Bu haqda sonra geniş danışacağıq.
Əgər troposfer ozonunun konsentrasiyasının azalması xeyirlidirsə, strotosfer ozonunun azalması ekoloji fə-
lakətlərə gətirib çıxara bilər.
Biosferdə baş verən ekoloji təzadlardan biri də yer kürəsində canlı aləmi günəşin dağıdıcı ultrabənövşə-
yi şüalarından qoruyan strotosfer ozonunun təbəqəsinin nazilməsi, cənub və şimal qütblərində tez – tez de-
şilməsidir.
Ozon oksigenin allatrop modifikasiyasıdır. (O
3
) Mavi rəngə, xarakterik iyə və partlayıcı xassəyə malik
olan ozon həmçinin ən güclü oksidləşdricidir.Məhz bu keyfiyyətinə görə ozondan güclü
dezinfeksiya vasitəsi ki-
mi tibbdə, ərzaq sənayesində, içməli suların saflaşdrılmasında və s sahələrdə geniş istifadə edilir. Təbii şəraitdə
havadan elektrik qığılcımları keçdikdə , şimşək çaxdıqda ozon O
2
- dən yaranır. Strotosferdə günəşin ultrabənöv-
şəyi şüalarının təsirindən də ozon törənir.
Ozonun atmosferdə miqdarı xüsusi çəki etibarilə azdır.Belə ki, hər 10 mln. hava molekuluna 1 mln. normal
oksigen və 3 ozon molekulu düşür.
Öz həcminə görə Yerin atmosfer havasının təxminən yüz mində bir hissəsinə bərabər olan ozon təbəqəsi ol-
duqca zərif və nazikdir. Məsələn, normal təzyiq və temperatur şəraitində atmosferdəki ozonu bir yerə toplamaq
mümkün olarsa, onda ozon təbəqəsinin qalınlığı cəmi 3 mm- dən artıq olmaz, lakin onun canlı təbiət üçün rolu
əvəzsizdir.
Ozonun əsas rolu onun udma spektrinin xaraktri ilə əlaqədardır. Ultrabənövşəyi (UB) və infraqırmızı (İQ)
spektr sahələrində intensiv udma zolağına malikdir.
Ozonun spektri udma xüsusiyyəti ilə bərabər mühüm qoruyucu funksiyası da vardır. Strotosfer ozon qatı
Yer səthindəki həyat üçün zərərli sayılan «bioloji aktiv» UB – B şüalanmanı (280 – 315nM) tamamilə
udur.Atmosferdə ozonun miqdarının azalması zamanı Yer səthinə çatan UB – B şüalanmanın miqdarı da hiss
olunacaq dərəcədə artır.
Ozon qatının 10% dağılması zamanı Yer səthində UB – B şüalanmanın intensivliyi təxminən 20% artır. Pla-
netin ozon qatının dağılması ekvator zonasında planktonların məhvi nəticəsində okeanın biogenezisinin dağıl-
masına, flora və faunanın məhvinə, insanlarda göz və xərçəng xəstəliklərinin artmasına, eləcə də insan və hey-
vanların immunitet sisteminin zəifləməsi nəticəsində müxtəlif xəstəliklərin yaranmasına gətirib çıxarır.Əldə olu-
nan məlumatlara görə ozon qatının azacıq dağılması dəri xəstəliyinin artmasına, «bədxassəli melanoma» adla-
nan xəstəliyin inkişafına səbəb olmuşdur.Yer üzərində UB – B şüalarının artması «katarakt» göz xəstəliyinə,
göz billurunun deformasiyasına gətirib çıxarır.
Ozon parnik effekti yaradan qazlara aiddir.Troposferdə ozonun miqdarının artması istiləşməyə, strotosfer-
də ozonun artması isə soyumağa səbəb olur.Sənayenin yaranma vaxtından etibarən troposferdə ozonun miq-
darının artması parnik effektini 20% artırmışdır.Ozonun ümumi miqdarının azalması qlobal istiləşmə proble-
mi yaradır, Antarktika və Arktika buzlaqlarının əriməsinə səbəb olur. Bu haqda məlumat aşağıda veriləcək.
8.9.1. Ozon təbəqəsinin dağılmasının səbəbləri
İlk müşahidələr zamanı ozonun dağılmasının reaktiv təyyarələrin fəaliyyəti ilə əlaqədar olması ehtimal
edilmişdir. lakin bu fərziyyə başlıca amil kimi təsdiq olunmamışdır. Belə ki, dünyanın iri şəhərlərinin atmos-
ferində də ozon deşikləri müşahidə edildi . Odur ki, ozon üçün təhlükə yaradan səbəblər , xüsusilə atmosferi
çirkləndirən maddələr müfəssəl öyrəniləndən sonra məlum oldu ki , ozon təbəqəsini aşılayan ən qorxulu bir-
ləşmə - xlorflor üzvi maddələrdir. (XFK) (əsasən freonlar).