Microsoft Word 00 Korica-potkorica doc

 
60
Kuptohet, është treguar se besimi për ekzistimin e forcës jetësore është i pabazë dhe se numër i madh i 
komponimeve organike mund të sintetizohen në laboratorin kimik. Mirëpo, edhe sot flitet për komponime 
organike dhe inorganike, me atë që në të parat përfshihen komponimet e karbonit (përpos atyre më të 
thjeshtave), ndërsa në inorganike – gjitha tjerat. Tani kjo bëhet nga arsyet e njëjta praktike – numri i 
komponimeve të karbonit është aq i madh dhe ato janë të shumëllojshme që është më e përshtatshme të mësohen 
ndaras prej të tjerave (këto të fundit janë dukshëm më pak numerikisht). 
 
Domethënë, 
Në komponime organike numërohen pjesa më e madhe prej komponimeve të karbonit (përpos dy 
oksideve të karbonit, karbonatet dhe disa komponime tjera më të thjeshta), ndërsa tjerat konsiderohen 
si inorganike. 
edhe komponimet organike dhe inorganike mundet edhe më tutje të ndahen në lloje të ndryshme (disa janë të 
përbashkëta edhe për njërat edhe për të tjerat). Më poshtë shkurtimisht do të përsëritet ajo që për grupe të 
veçanta të llojeve inorganike tani më ke mësuar, do të mësojmë edhe diçka të re.  
Do ti shikojmë llojet themelore komponimeve inorganike – oksidet, acidet,  hidroksidet dhe kripërat, vetëm 
shkurtimisht do ti cekim komponimet komplekse. 
K
K
O
O
M
M
P
P
O
O
N
N
I
I
M
M
E
E
T
T
 
 
 
 
INORGANIKE 
 
 
ORGANIKE 
A i ke ende tekstet e shkollës fillore? Nëse i ke, shfletoi dhe përtërij njohuritë për atë që ke mësuar për llojet themelore të komponimeve 
inorganike dhe organike.  
Krijo shprehi që mos ti hedhësh tekstet nga vitet shkollore të kaluara. Nuk e din kur dhe për çka do të nevojiten! Ruaje edhe këtë tekst edhe 
ai mundet të nevojitet. Kuptohet, nëse nuk do të duhet, patjetër ta kthesh. 
Ndoshta mund të gjesh tekste të botuara edhe jashtë vendit. Nëse e ke, shfrytëzoje mundësinë ti krahasosh përmbajtjet e atyre teksteve dhe 
mënyrën në të cilën ato e përmbajnë materialin.  
Shfrytëzimi i burimeve të ndryshme të informatave është gjithnjë shumë i dobishëm.  

---

 
61
 
OKSIDET 
Definicioni dhe shembuj  
Për oksidet më ke mësuar. E din se ato janë komponime të elementeve të ndryshme me oksigjenin. Gjatë kësaj, 
për një komponim të jenë oksid, në përbërjen e tij duhet të hyjnë atome vetëm të elementit të dhënë dhe të 
oksigjenit. Mirëpo, atomet e oksigjenit nuk duhet të jenë të lidhura njëri për tjetrin sepse në të kundërtën, 
komponimi do të jenë perokside ose superokside.  
Nga  peroksidet mund të përmendet peroksidi i hidrogjenit, H
2
O
2
 (fig. 
3.1 a). Ai është, ndoshta e din, komponimi që e shfrytëzojnë frizerë-et nga 
personi brinet (me flokë të kafta) të bëjnë biondinë (flokë të bardha) (fig. 
3.1 b). Tretësirat e peroksidit të hidrogjenit shfrytëzohen edhe si mjete 
dezinfektuese, ndërsa peroksidi i hidrogjenit i përqendruar përdoret edhe 
në karburantët raketorë. Përndryshe, siç shihet nga fig. 3.1 a, dy atome të 
oksigjenit në molekulë janë të lidhura midis tyre. Ekzistimi i fragmentit–
O–O– kemi karakterizimin e peroksideve. 
Je takuar me grupin e komponimeve që quhen okside. Përkujto 
komponimet emrat e të cilave janë dioksid sulfuri, SO
2
, trioksid sulfuri, SO
3
, monooksid 
karboni, CO, dioksid karboni, CO
2
, oksid kalciumi, CaO, oksideve të ndryshme të azotit 
për të cilët ke mësuar. Një komponim shumë i rëndësishëm, uji (fig. 3.2), po ashtu është 
oksid, madje që shpesh herë humbet nga lloji. Mirëpo, uji në të cilin hidrogjeni gjendet në 
formë të izotopit të tij me numër mase 2 (uji i rëndë) shpeshherë quhet oksid deuteriumi.  
Nomenklatura 
Siç shihet nga shembujt e mësipërm, sa do qofshin pak ato,  
Emrat e oksideve formohen duke thënë emrin oksid, pastaj me shtimin e emrit të elementit që është 
lidhur me oksigjenin; nëse raporti sasiorë i elementit me oksigjenit nuk është 1 : 1, shtohen prefiksat 
përkatëse; nëse është e nevojshme, mundet (me numra romak të vendosur në kllapa) të shënohet edhe 
valenca e metalit. 
Parashtesat për të cilat më lartë u bë fjalë janë ata që janë dhënë në tabelën më poshtë. 
 
 
 
           a                b 
Fig. 3.1. Ndërtimi i molekulës së 
H
2
O
2
 
(a) i “biondina” atificiale (b)
 Fig
. 3.2. Edhe uji 
është oksid  

---

 
62
Vlera 
 
Prefiksi
 
Vlera 
 
Prefiksi
 
1
 
mono
 
7
 
hepta
 
2
 
di
 
8
 
okta
 
3
 
tri
 
9
 
nona
 
4
 
tetra
 
10
 
deka
 
5
 
penta
 
11
 
undeka
 
6
 
heksa
 
12
 
dodeka
 
Prefiksi mundet të shtohet jo vetëm para fjalës oksid  (monoksid
*
,  dioksid,  trioksid), por edhe para emrit të 
elementit që është lidhur për oksigjenin. Kështu, komponimi P
4
O
10
 quhet dekaoksid tetrafosfori. Kur nuk 
ekziston rrezik nga dymendshmëria, prefiksi mono- mund të mos shfrytëzohet.  
Në mënyrë të ngjashme formohen edhe emrat e komponimeve tjera në përbërjen e të cilëve marrin pjesë vetëm 
dy elemente
†
.  
Gjatë kësaj, rregulla e përgjithshme për formimin e këtyre emrave është:  
kah emri i elementit të parë prej dy elementeve shtohet fjala e formuar nga rrënja e emrit latin  
Ekzistojnë edhe rregulla shtesë për atë se cili element do ta konsiderojmë si të parin, cilin të dytin, por tani për 
tani nuk do të hyjmë më thellë. 
Emrat e oksideve mund të formohen edhe ashtu që thuhet emri oksid pastaj emri i elementit, në kllapa shkruhet 
numri oksidues nëse i njëjti element formon dy ose më shumë okside. 
Kështu, dioksidi i karbonit mundet të quhet oksid karboni (IV), ndërsa emri dekaoksidit të tetrafosforit mund të 
jenë oksid fosfori(V). Komponimi Cu
2
O do të jenë oksid bakri(I), ndërsa komponimi CuO do të quhet oksid 
bakri(II). 
Kështu veprohet vetëm nëse elementi përkatës ka valencë të ndryshueshme. Nëse, kjo nuk është rast (për 
shembull, kalciumi mund të jenë vetën dyvalent) atëherë në kllapa nuk shkruhet. 
Disa okside kanë emra trivial me të cilët janë të njohura, por të cilat nuk hyjnë në asnjë sistem për emërtim (nuk 
janë pjesë të nomenklaturës sistematike). Kështu, oksidi i kalciumit CaO quhet gëlqerja e pashuar.  
Emrat e këtillë janë të papranueshëm kur është fjala për kiminë si shkencë ose si lëndë mësimore. Mirëpo, për 
arsye tradicionale, ato ende shfrytëzohen. 
                                                           
 
†
 Komponimi SiC quhet karbur siliciumi, ndërsa komponimi PbS është sulfur plumbi (II). Komponimet analoge të azotit dhe fosforit quhen 
nitrure dhe fosfite përkatësisht. Një nga përjashtimet e ralla është joni cianur për jonin CN
–
. Ky emërtim është bërë sipas analogjisë të 
klorureve. 

---