Filologiya məsələləri, 2017
319
baxışın əsasında durur. Beləliklə, epos anlayışı aşağıdakı məzmunu əhatə
edir:
a) Epos xalqın dastan potensiyasıdır.
Yəni epos dastan düşüncəsinin potensiyası, sənətkarların ifadə etdiyi
dastanlar isə sazın, sözün və ifaçılığın vəhdətində əmələ gələn mətndir. Epos
həmin mətnləri öz içinə alan, onları bütövlükdə əhatə edən dastançılıq
düşüncəsidir.
b) Eposda dastançılığın bütün süjetləri və motivləri cəmlənir.
Yəni hər hansı bir dastan konkret bir süjeti və onun tərkib hissələrini
təşkil edən motivlərdən ibarətdirsə, epos bütün dastanların süjetlərini və
motivlərini əhatə edən dastançılıq ənənəsi, dastançılığın düşüncə ehtiyatı,
xəzinəsidir.
c) Epos xalqın ictimai-estetik təfəkkürünü bütövlükdə əhatə edir.
“İctimai-estetik təfəkkür” cəmiyyətin bədii düşüncəsinin kamilliyini
ifadə edir. Estetika – bədii gözəllikdir. Epos düşüncəsində gerçəkliyin
bədiiləşdirilmə-sinin estetik sistemi mövcuddur. Hər bir xalqın gözəlliyə öz
münasibəti olur. Bədii gözəlliyin milli özünəməxsusluğu xalqın poetik
düşüncəsinin bədii təsvir və ifadə vasitələrində ifadə olunur” (2, 6-7).
Beləliklə, dastanlar, etnopsixoloji kontekstdə milli yaddaş
ehtiyatlarıdır. Bu yaddaş öz tipologiyası baxımından, əsasən, iki səviyyəni
əhatə edir:
1. Qəhrəmanlıq yaddaşı.
2. Lirik-emosional yaddaş.
Dastanlar buna uyğun olaraq iki əsas tipoloji qrupa ayrılır:
qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanları. Birinci qrup üçün qəhrəmanlıq ruhunun
aparıcı olması, ikinci qrup üçün isə lirik-emosional ruhun qabarıqlığı əsas
tipoloji əlamətdir.
M.H.Təhmasib Azərbaycan dastanlarını bu şəkildə təsnif etmişdir:
I. Qəhrəmanlıq dastanları.
1. Qədim bahadırlıq nağılları, sehirli nağıllar və əsatiri görüşlərlə
səsləşən qəhrəmanlıq dastanları.
2. Tarixi hadisələrlə səsləşən qəhrəmanlıq dastanları.
3. Adi qəhrəmanlıq dastanları.
II. Məhəbbət dastanları.
1. Məhəbbətlə qəhrəmanlığın hüdudlarında dayanan dastanlar.
2. Əsl məhəbbət dastanları.
a) nağıllarla bağlı məhəbbət dastanları;
b) qədim eposla bağlı məhəbbət dastanları;
v) yazılı ədəbiyyatla bağlı məhəbbət dastanları;
q) orijinal məhəbbət dastanları.
3. Məcazi məhəbbətə həsr olunmuş dastanlar.
Filologiya məsələləri, 2017
320
a) astral dastanlar;
b) rəmzi dastanlar.
III. Ailə-əxlaq dastanları (8, 112).
Göründüyü kimi, bu bölgüdə əsas olan qəhrəmanlıq və məhəbbət
dastanlarıdır. Ailə-əxlaq dastanları bu iki təsnifat tipi arasında, bir növ, aralıq
mərhələni təşkil edir. Yəni həm qəhrəmanlıq dastanlarının, həm də məhəbbət
dastanlarının əsas əlamətlərini özündə daşıyır.
Qəhrəmanlıq dastanları məhəbbət dastanlarına nisbətən daha qədim
hesab olunur. Bu cəhətdən qəhrəmanlıq dastanları öz köklərini ilk əcdad
haqqında mifoloji eposlardan götürür. Buna görə də qəhrəmanlıq
dastanlarında arxaik-mofoloji görüşlərin bədii obraz və motivlər şəklində
ifadəsinə daha çox rast gəlinir. Məhəbbət dastanları bu cəhətdən daha çox
realistik təsir bağışlayır. Ancaq “Əsli-Kərəm” dastanında elə magik-mifoloji
elementlər mühafizə olunmuşdur ki, bunlara hətta qəhrəmanlıq
dastanlarımızda da rast gəlinmir. Belə ki, bu dastan tilsim, cadu, sehr kimi
magiya elementləri ilə zəngindir. Bu da öz növbəsində məhəbbət
dastanlarının qəhrəmanlıq dastanlarından “cavan” olmadığını deməyə də
əsas verir.
M.Cəfərli yazır ki, Azərbaycan dastanlarının ümumi kütləsindən
məhəbbət işarəsi altında üzvlənmə, ayrılma-diferensiasiya böyük bir proses
olmuşdur. Məsələnin bütün mahiyyəti isə iki cəhətin buradakı tədqiq
müstəvisində qabardılması ilə bağlıdır:
1. Sevgi-məhəbbət motivi, əlaməti qəhrəmanlıq dastanlarına tarixən
mənsubdur. Əslində qəhrəmanlıq dastanları öz başlanğıcından həm də
məhəbbət dastanları olmuşdur.
2. Azərbaycan dastançılığının tarixi, ictimai, siyasi, dini-mədəni,
irfani-fəlsəfi amillərlə şərtlənən müəyyən mərhələsində qəhrəmanlıq
dastanlarının məhəbbət motivlərində xüsusi diferensiasiya getmiş və
məhəbbət dastanları xüsusi coşğunluqla qəhrəmanlıq dastanlarının
kütləsindən üzvlənmiş, ayrı bir qol kimi xüsusi məhsuldarlıqla inkişafa
başlamışdır (3, 56).
Məhəbbət dastanları başdan-başa sevgi motivinin üzərində qurulur.
Qəhrəmanlıq dastanlarında da qəhrəmanın sevgilisi, qəhrəmancasına elçilik
motivləri var. Bu, o deməkdir ki, qəhrəmanlıq dastanları ilə məhəbbət
dastanları bir-birindən elə zaman baxımından da ayrılmaz olub, eyni kökə
malikdir.
Qeyd olundu ki, “Əsli-Kərəm” dastanı magik görüşləri təcəssüm
etdirən ideya, obraz və motivlərlə, tilsim, cadu, sehr kimi magiya elementləri
ilə zəngindir. Düzdür, “Əsli-Kərəm” dastanının ümumi poetik strukturu
digər məhəbbət dastanları ilə eynidir. Bu, əlbəttə, belə də olmalıdır. Çünki
bütün məhəbbət dastanları sabit poetik struktur modelinə malikdir.
Filologiya məsələləri, 2017
321
M.Cəfərli təsdiq edir ki, ümumiyyətlə, dastanın çox sərt pozulmaz
strukturu var və heç bir dastançı bu strukturdan qırağa çıxa bilməz. Məhz bu
baxımdan bütün məhəbbət dastanları süjet strukturu baxımından, sadəcə
olaraq bir-birlərini təkrarlayırlar. Bu təkrarçılıq, əslində, hərfi təkrarçılıq
deyildir. Yəni bir dastançı dastan yaradarkən artıq mövcud olan başqa bir
dastanın süjet strukturunu sadəcə təkrar etmir. Burada məsələnin mahiyyəti
tamamilə başqa cürdür. Dastançı ənənəvi formullarla işləyir. O, bütün yaradı-
cılığını, bütün istedadını məhz bu formulların bütün dastanlarda təkrarlanan
statik strukturu, donuq çərçivəsi əsasında nümayiş etdirməlidir. O, dastan
formullarının düzülüş sırasını (dastanın sintaktik strukturu) dəyişməkdə
sərbəst deyildir. Dastanın strukturunda o, heç bir formulun yerini dəyişə
bilməz” (3, 47-48).
Bu cəhətdən “Əsli-Kərəm” dastanı da başqa məhəbbət dastanları ilə
eyni poetik struktura malikdir. Amma bütün bunlarla bərabər, bu poetik
strukturu təşkil edən elementlər öz təbiətinə görə digər dastanlardan ciddi
fərqlərə malikdir. Yəni burada baş qəhrəman və onun əsas rəqibi olan Qara
Keşiş sanki birbaşa magik görüşlərin təcəssümü olan obrazlardır. Bunlardan
biri (Kərəm) sanki xeyirə xidmət edən, o birisi isə (Qara Keşiş) şərə xidmət
edən maqlardır.
Bu fərqləri, onları yaradan səbəbləri və fərqliliklərin semantikasını
tədqiq etmiş S.Rzasoy yazır ki, “Əsli-Kərəm” dastanının süjeti də ümumi
strukturu etibarilə digər məhəbbət dastanlarının süjet strukturundan qırağa
çıxmasa da, bizcə, digər dastanlardan fərqli süjet təfərrüatı nümayiş etdirir.
Bu “təfərrüat” o dərəcədə sistemlidir ki, o, məhəbbət dastanları üçün
xarakterik olan süjet modelinin ayrı bir səviyyəsini təşkil edir. Bu halda
M.Cəfərlinin “Dastanın çox sərt pozulmaz strukturu var” tezisi bizə “Əsli-
Kərəm” dastanının bu fərqli süjet səviyyəsini antisüjet, yaxud ənənəvi süjetin
dağılması, ondan yayınma kimi yox, elə ənənəvi süjet modelinin daxili
əlvanlığı kimi dəyərləndirməyə imkan verir. “Əsli-Kərəm” süjetinin
strukturu “Kitabi-Dədə Qorqud”da Salur Qazanın evinin
yağmalanması” boyunun strukturu ilə eyni süjet yuvasına girməklə
qara şamanın yeraltı dünyaya səfərinin, başqa sözlə, qamlamanın
strukturunu özündə əks etdirir. Məsələyə daha geniş kontekstdə
yanaşdıqda ümumən Azərbaycan eposunun süjet strukturu vahid sxem-
modeli inikas edir. Buradakı fərqliliklər vahid süjetin səviyyələri, yaxud
modulyasiyalardır. Bunu invariantın variativ döyünmələri, fərqli
alqoritmlərlə təkrarlanmaları kimi də təsəvvür etmək olar. Əsas odur ki, bu
səviyyələr ümumən Azərbaycan eposunun həm ümumi süjet modelindən,
həm də məhəbbət dastanlarının ümumi süjet modelindən qırağa çıxmır:
modellərin əsasında duran struktur sxemi dəyişməz qalır (7, 47).
Dostları ilə paylaş: |