Microsoft Word Elmi Mecmue 28
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dini radikalizm və klassik İslam təhsil sistemi: Fəzlur Rəhmanın görüşləri əsasında 33 Ömər ibn Əbdüləzizin xəlifəliyi dövründə görmək mümkündür. Ancaq o dövrdəki ihya təşəbbüsləri daha çox siyasətlə bağlı idi. İhya hərəkatı daha geniş mənada ələ alındıqda və xüsusilə düşüncə zəminində tədqiq edildikdə Qəzali dövrünün bağşlanğıc nöqtəsi qəbul edilməsi daha məqsədəuyğun görünür 17 . İslam tarixinə nəzər saldıqda Qəzali öncəsi dövrdə İslam dünyasının qarşılaşdığı iki problemi görmək mümkündür. Bunlardan birinci tərcümə fəaliyyətləri ilə birlikdə İslam dünyasına girib yeni fikri cərəyanların meydana gəlməsinə səbəb olan yunan düşüncəsidir. İkincisi isə ən qısa ifadəsi ilə sufiliyin təşkilatlanmasıdır. Yəni, nəfis tərbiyəsi kimi meydana çıxan sufilik sonrakı dövrlərdə liderlərinə imtiyazlı bilik vəd edən xüsusi qruplaşmaya çevrilmişdir 18 . Bu problemlərin hər ikisinə ən ciddi və sistemli yanaşma tərzini Qəzalidə görmək mümkündür. Qəzalinin ilk ihyaçı olaraq görülməsinin səbəbi də budur. Qəzali həm kəlam elminə gətirdiyi yeniliklərlə bu sahədəki problemləri həll etmiş, həm də sufiliklə birlikdə meydana çıxan batini elmlərə qarşı mübarizə aparmışdır. Ancaq Fəzlur Rəhmana görə Qəzali də sufiliyin yaratdığı mühitdən öz nəsibini almışdır. Sufilik hicri üçüncü əsrə qədər müəyyən müridlər qrupu daxilində mürşidləri tərəfindən istiqamət verilən xüsusi bir dini yaşama tərzi olmuşdur. Geniş xalq kütlələrinə məlum olmayan bu yol cəmiyyət içərisində, xüsusilə, imanla bağlı fərqli anlayışları meydana gətirmədiyi üçün problem kimi görülməmişdir. Ancaq sufilik qapısını hər kəsə açmağa başladığı dövrdən etibarən insanlar arasında ənənəvi etiqadi məsələlərdən azma halları meydana gəlməyə başladı. Buna baxmayaraq sufiliyin çoxsaylı yayılma səbəbləri arasında mənsublarına Allahla birbaşa ünsiyyət sözü verilməsi diqqəti daha çox cəlb edir. Çünki bu vədin cazibəsi iqtisadi, ictimai və siyasi xüsusiyyət daşıyan digər səbəblərdən daha güclü idi. Üləmanın (sufi təriqətlər xaricindəki alimlər) buna qarşı ciddi etiraz və cəhdləri sufiliyin yayılmasının qarşısını ala bilməmişdir. Nəticədə sufilik özünəməxsus düşüncə sistemi və yaşayış tərzi ilə formalaşmış və hətta `din içində din` adını alacaq qədər sərhədləri aşmışdır. Başlanğıcda ali hədəflərlə yola çıxan bu hərəkat əsrlər sonra ilk səmimi məqsədindən ayrılaraq istismarçı təşkilata çevrilmişdir. Fəzlur Rəhmanın baxış tərzinə görə üləmanın bütün cəhdlərinə baxmayaraq İslam dünyası VIII/XIV əsrdən etibarən sufi təriqətlərə təslim olmuşdur. 19 Qəzalidən sonra ihya hərəkatınnın ən mühüm təmsilçisi İbn Teymiyyədir. Qəzali kimi İbn Teymiyyənin də ən çox tənqid etdiyi sahələrdən biri təsəvvüfdür. Əslində İbn Teymiyyə də bir nəfis tərbiyəsi kimi təsəvvüfə qarşı çıxmamışdır. Onun da sərt üslubla tənqid etdiyi nöqtə təsəvvüflə birgə meydana gələn yanlış etiqad məsələləri, batil inanclar, sonradan meydana gələn müxtəlif zikir ayinləri, bidətlər və xurafələr olmuşdur. Əslində bütün bunlar sadəcə İbn Teymiyyənin deyil, ihya və islahat tərəfdarı olan alimlərin müştərək fikridir. Dinin bütün bu sapmalardan təmizlənməsi üçün böyük cəhd göstərən İbn Teymiyyə buna nail olmanın ilkin şərti kimi ictihadın 17 Sönmez M. İhyacılığın doğuşu ve bazı önemli temsilcileri. s.29. 18 Rahman F. İslam. s. 269. 19 Rahman F. İslam. s. 223-224. i.f.d., dos. Mübariz Camalov 34 canlılıq qazanmasını göstərmişdir. Onun fikrinə görə geniş xalq kütlələrinin müəyyən bir məzhəbi təqlid etmə imtiyazı olsa da alimlərin ictihadı qaçılmazdır. Bu düşüncələri səbəbi ilə sufilərin ağır tənqidlərinə məruz qalan İbn Teymiyyə fikirləri sonrakı dövrlərdə meydana gələn ihya hərəkatlarının, xüsusilə, vəhhabiliyin yaranmasında böyük rol oynamışdır. 20 İbn Teymiyyənin bütün düşüncələri hər kəs tərəfindən qəbul edilməsə də sufiliklə bağlı tənqidləri əsasən üləma tərəfindən də təsdiqlənmişdir. Bir tərəfdən reform vurğusu digər tərəfdən ənənəvi İslamın sərt şəkildə tənqidi Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab tərəfindən yaradılan vəhhabi cərəyanına mənbə təşkil etmişdir. 21 Ancaq XVIII əsrdə ihya hərəkatlarının vüsət almasıyla birlikdə meydana çıxan vəhhabilik bəzən İbn Teymiyyədən də sərt və qatı anlayışa bürünmüşdür. Onların ictihada yanaşma tərzləri təqdirəlayiq görülsə də həddi aşan dərəcədə təkfirçi üslubları və şirk anlayışının sərhədlərini genişlətmələri müsbət qarşılanmamışdır. Buna görə də vəhhabilər özlərini sələfi əqidəyə nisbət etsələr də bəzi hallarda onların xarici xüsusiyyətlərinin daha ağır gəldiyini düşünənlər də olmuşdur. 22 Fundamentalizm meydana çıxma səbəbləri və dini əslinə qaytarma iddiasından yola çıxdığı üçün ilk dövrlər etibarilə müsbət qarşılanmış, hətta dinin yarandığı dövr olan `qızıl əsr`ə həsrət arzusunu canlandırmışdır. Ancaq son dövrlərdə fundamen- talizmin radikalizm, fanatizm, mürtəcelik, terorizm kimi neqatif xüsusiyyətlərə bürünməsi hansı saiqlərdən meydana gəldiyindən asılı olmayaraq onun haqqında mənfi təsəvvür yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Üstəlik bu təsəvvür sadəcə radikal cərəyanlarla məhdud qalmamış, din və müqəddəs dəyər adına hər şeyə sirayət etmişdir. Bunun nəticəsi kimi 11 sentyabr hadisələri ilə birlikdə müsəlman adı bütün dünyada terorist damğası ilə möhürlənməyə başlamışdır. Beləliklə daha geniş və müsbət mənalı fundamentalizm, daha dar və mənfi mənalı radikalizmlə eyni mənaya enişdir 23 . Qərbdə müsəlman təsəvvürünün mənfiliyi sadəcə fundamentalist yaxud radikalist anlayışa bağlı olmayıb, hər iki tərəfin şüuraltı dünyasının bunda böyük təsiri var. Həsən Hənəfinin xülasə şəkildə qeyd etdiyi kimi, müsəlman şüuraltında qərbin qarşılığı Roma imperiyası, səlib yürüşləri, müasir müstəmləkələr, tək qütblü dünyadır. Qərbli şüuraltında isə İslam təsəvvürü Roma imperiyasına sahib olma, Qüdsü işğal etmə, İstanbula yerləşmə, Viyanadan İspaniyaya qədər Avropanı təhdid etmə və nəhayət son onilliklərdə İslam dünyasından qərbə köç axını ilə birlikdə qərbli şəxsiyyətin dəyişməsidir 24 . Radikalizmin səciyyəvi şüarı dinin əslinə qayıtmaqdır. Bu fikir ilk baxışda cəlbedici görünür. Çünki `dinin əslinə qayıtma` müddəası saf və dəyişməmiş əsl din 20 Sönmez M. İhyacılığın doğuşu ve bazı önemli temsilcileri. s.31. 21 Voll J. Modernizm, fundamentalizm ve hermönetik / İslam ve Modernizm: Fazlur Rahman tecrübesi, s./233 22 Sönmez M. İhyacılığın doğuşu ve bazı önemli temsilcileri. s.34. 23 Öz S. Sosyolojik bir olgu olarak dini ihya hareketleri, s. 191. 24 Hanafi H. Islam and westernization / I. Uluslararası Kutlu Doğum İlmî Toplantısı, İslam, Gelenek ve Yenileşme = Islam, Tradition and Change, İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1996, s. 250; Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|