Microsoft Word Elmi Mecmue 28
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
XIV əsrin dini-təsəvvüfi ədəbiyyatın nümayəndələri – Aşıq Paşa və oğlu Əlvan Çələbi... 45 Kanda kim iki gönül birlikdedür Göresin bunlar ganı dirlikdedür (2, 182). Aşıq Paşa eşqi sadə, bəsit bir şey kimi başa düşməyin əleyhinə çıxış edir, çünki ilahi eşq ilə tutuşub yanan əsl aşiqin bir çox işarələri vardır ki, bunlar şairə görə aşağıdakılardır: Eşq insanın könlünü işğal edər və üzünü saraldar, Aşiq yeməkdən, içməkdən, yuxudan kəsilər, Bir yerdə qərar tuta bilməz, Hara baxsa onu görər, Onun ağzı ilə danışar və s. Aşıq Paşaya görə ilahi eşq bir şərbətə bənzər ki, onun qədrini, dadını yalnız içənlər bilir, yəni ilahi eşqi, yalnız aşiqlər bilir. Bu isə təsəvvüfdə sonradan dadmayan bilməz formuluna çevrilmişdir: Aşıkın halın girü aşık bilür Kim uzun dünde niçe zarı kılur Kimesne kim içmedü ol şerbeti Ne bilür kim nedür anun lezzeti Tanrıdan aşk bir atadur mutlaka Kime gelse ol bulur ömri-beka Aşk içinde gizlidür cümle murad Aık erin sen sanma kaldu na-murad Aşk içinde görünüdurur dost yüzü Dost yüzin nedür gören bu aşk gözü (3, 98-99). Sonuncu fikir Aşıq Paşanın ilahi eşq düşüncəsinin bir növü yekunudur. Şairə görə Allahın camalını yalnız eşq gözü görə bilər. “Qəribnamə” sadə dildə Yunus Əmrə üslubunda yazıldığından xalq kütləsi tərəfindən hər zaman oxunmuş, təsəvvüfün başlıca məsələləri, o cümlədən də ilahi eşq haqqında tutarlı mənbə olmuşdur. Aşıq Paşanın həm şeirlərində, həm də məsnəvilərində ən əsas anlayış ilahi eşqdir. Şairin gəldiyi ümumi qənaətə görə aşiq bilən, məşuq isə bilinəndir. O, bu ikisi arasındakı münasibəti, bağı göstərmək üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə etmişdir. Bu vasitələrdən biri də tənlə can, ruhla bədən metaforasıdır. Necə ki, tən cana möhtacdır, aşiq də məşuqa, eşq də tapınılan kulta möhtacdır. Aşıq Paşaya görə ilahi eşq sadəcə insanı deyil, insanı olduğu qədər Tanrını da maraqlandıran bir anlayışdır. Çünki ilahi eşq yalnız Allaha doğru yönəlmişdir. Aşıq Paşanın “Fəqrnamə”, “Vəsfi-hal”, “Hekayə” kimi əsərləri və qəzəlləri də vardır. O, bir əxlaq, didaktika şairi olsa da həm qəzəllərində, həm də digər əsərlərində eşqdən ilahi bir nemət kimi bəhs etmiş, özünü aşiqlərin getdiyi kamil insan yolunun yolçusu adlandırmışdır. Məsələn “Fəqrnamə” alleqorik məsnəvisində Aşıq Paşa Fəqr Dos.Nigar Qüdrət qızı İsmayılzadə 46 adlı bir quşdan bəhs edir. şairə görə Tanrı aləmi yaratdıqdan sonra Fərq adlı quşa özünə qalacaq bir yer tapmasını əmr edir. Fəqr öncə ərşi, kürsü, cənnəti, yeri, günəşi dolaşır, sonra Adəmin, İbrahimin, Musanın, İsanın yanına gedir, ancaq onların yanında da qala bilmir və nəhayət özünü varlı ikən fəqir, zənginkən yoxsul bilən, əl fəqri fəxri deyən Hz.Məhəmmədin yanına gəlir və onun yanında qərar tutur. Bu əsərdə Aşıq Paşa fəqir və təvazökar olmayanın həqiqi sevgili ola bilməyəcəyi nəticəsinə gəlir. Aşıq Paşa “Vəsfi-hal” adlı kiçik məsnəvisində deyir ki, əsl aşiq odur ki, canını eşqə verib nə vəziyyətdə olursa olsun hər zaman öz halına şükr edər. İlahi eşq mövzusu Aşıq Paşanın bizə qədər müxtəlif məcmuə və cönglərdə gəlib çatan yetmişdən çox şeirində də bu və ya digər şəkildə işlənmişdir. Aşıq Paşada ilahi eşq cəzbə, vəcd olmaqla bərabər həm də bir inancdır. Belə ki, şair vəhdəti vücudu vəsf edən şeirlərə sadəcə ilhamla gələn hal kimi baxmır, həm də elmi bir konsepsiya gözü iə baxır. Onun birlik anlayışı ilahi eşqin əsas fərqləndirici cəhətidir: Pek bilün kim kanda birlük varısa Kim kimünle ikiliksüz yarısa Devleti her dü cihan anlardadur Anlarun menzilleri canlardadur Zira birlik Hak Çalap birligidür İkilik şol asiler dirligüdür (2, 163). Burada Aşıq Paşanın eşqin ontolojik izahı ilə tanış oluruq. Şairə görə İlk Varlıq, yəni Allah, bilavasitə aşiq, məşuq və eşqdir. Bir az sadə şəkildə ifadə etmiş olsaq İlk Varlıq, hansı nöqtədən baxılırsa baxılsın eşqin özüdür. Birlik məqamında Yaradanın həm özü, həm də başqa varlıqlar baxımından eşqin həm subyekti, həm də obyekti olduğu görünür. İlahi eşq demək varlıq deməkdirsə, varlıq demək də elə eşq deməkdir. Yəni varlıqların varlıqları ilə eşq bir birilərinin eynidir. O halda bəşəri eşq ilahi eşqin yer üzündəki variantıdır. Allah ruhları bəzmi-ələstdə bir yerə topladığında aşiqlər orada bir birini görüb sevmişlərdir. Ruhlar əslində yarımdır, nə zaman ki, aşiqlər qovuşurlar o zaman ruhlar tamam forma alır. Ona görə də eşq varlı kasıb, güclü zəif, padşah gəda tanımaz, çünki onların üstndədir. O ölümdən daha güçlü olan və ölümü gözə aldıran, candan daha qiymətli, canın fəda edildiyi şeydir. Elə bir bəladır ki, gələndə dərdi, acını, kədəri də özü ilə gətirir. Çarəsi elə bəladan zövq almaq, gəm, kədər içində boğulmaqdır. Şeirlərinə, “Qəribnamə” əsərinə baxdıqda Aşıq Paşanın ilahi eşqdən anladıqlarının bunlar olduğu görünür. Göründüyü kimi Aşıq Paşanın ilahi eşq anlayışı digər şairlərin ilahi eşq konsepsiyasından fərqlənir. Aşıq Paşada ilahi eşq birlik, dirilik və ilahi qüdrətin özüdür. Sonrakı təkkə şairlərinin ilahi eşqə vəhdət anı kimi baxmaları Aşıq Paşa ənənəsini davam etdirmək anlamına gəlir. Təkkə şeirinin böyük nümayəndələrindən biri də Əlvan Çələbidir. O, 1240-cı ildə Səlcuqlu zülmünə, özbaşınalığına, məzhəb ayrılığına qarşı üsyan çıxaran türkmən XIV əsrin dini-təsəvvüfi ədəbiyyatın nümayəndələri – Aşıq Paşa və oğlu Əlvan Çələbi... 47 toplumunun axın-axın gələrək ətrafına toplandığı Xorasan ərənlərindən Baba İlyasın soyundan olub Aşıq Əlaəddin Əli Paşanın oğludur. Kırşehirdə doğduğu məlum olsa da hansı ildə anadan olduğu bilinməz. Yüksək təsəvvüf təhsili almış, ərəbcə və farsca öyrənmiş, öz dövrünün məşhur mütəsəvvüfü kimi yetişmişdir. Daha sonralar Əlvan Çələbi atası Aşıq Paşanın icazəsi ilə Çoruma Tanunözü bəldəsinə (indiki Məcitözü ilşəsi Əlvançələbi bəldəsi) gəlmiş, orada yaşamış, fəaliyyət göstərmiş, təkkəsini qurmuş, insanları irşad etmiş və vəfat etdikdən sonra orada da dəfn olunmuşdur. Məzarı bu gün də insanların ziyarət yeridir. Əlvan Çələbi böyük ehtimalla ulu babasının qurduğu vəfaiyyə təriqətinə mənsub olmuşdur. Əlvan Çələbi öz təkkəsində ilahi eşq, təsəvvüf, seyri süluk haqqında söhbətlər aparmış, fikirlərini əsərlərinə yansıtmışdır. Əlvan Çələbinin əsas əsəri “Mənakıbül kudsiyyə fi mənasıbii-ünsiyyə” olsa da ətvarı-süluka aid bir əsəri, bir neçə lirik şeiri də vardır. Ancaq bütün əsərlərində eşq mövzusu hər zaman aparıcı olmuşdur. Hətta Əhməd Kabaklı onun əsərlərində ilahi eşqin əsas mövzu olduğunu yazır (5, 357). Onun ən məşhur əsəri 1358-ci ildə tamamladığı “Mənakıbül kudsiyyə fi mənasıbii-ünsiyyə” adlı türkcə yazdığı məsnəvisidir. Bu əsər məşhur ələvi şeyxi Dədə Qarkından başlamış Baba İlyas, Muhlis Paşa və başqaları haqqında da geniş məlumat verən mənkabədir. Ancaq bu əsərdə şair daha çox atası Aşıq Paşa və onun müasirləri haqqında məlumat vermişdir. Əsər qəzəllərlə, qəsidələrlə, ilahilərlə bəzədilmiş, ilahi eşqin tərənnümü lirik ricətlərlə təqdim edilmişdir. Onun ilahi eşqə həsr edilmiş ayrıca şeirləri də vardır. Məsələn, bir qəzəlində Əlvan Çələbi ilahi eşqi belə tərənnüm edir: Bu cümle nesneye aşkdır behane Behane aşk u hem aşkdır behane Bu aşk içinde birdür cam u saki Bu aşk içinde birdür dem u dehane Bu aşkdır kaili lafzı Enel-haqq Bu aşkdır kaili Mansuriyane şəklində davam edən qəzəldə eşqin mahiyyəti, tərifi, tərənnümü verilməyə çalışılmışdır. Şairin fikirlərindən də göründüyü kimi ilahi eşq bir vəhdət vadisidir və o vadidə hər şey birdir və hər şeyin yaranma səbəbi eşq olduğu kimi hər şeyin nəticəsi də eşqdir. Bunu bir az fərqli şəkildə eşqin həm ilk aşiq, həm də ilk məşuq olduğu fikrində də görmək mümkündür. İlahi eşq həm də küll halında bütün varlıq aləminin özüdür. Eşq Zatın bir sifətidirsə demək var olmanın da əsas səbəbidir, Əlvan Çələbinin ifadəsi ilə bəhanəsidir. Əlvan Çələbiyə görə ilahi eşq təsəvvüfün təməli, əsas fikir sistemidir. Təsəvvüfdə qul Allaha yaxınlaşdıqca ilahi eşqin cazibəsinə qapılır, ilahi eşqin içində fəna-fillah olub yenidən bəqa-billah mərtəbəsində canlanır. Eşq aşiqi özünə elə bağlayır ki, eşq aşiqin özü, özü də eşq olur. Əlvan Çələbi şeirlərində belə bir sual qoyur əgər eşq varsa aşiq hardadır, yox aşiq varsa bəs onda eşq hardadır. Demək ki, eşq də, aşiq də bir Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|