Microsoft Word fiz-9 mv az capa docx

193 
 
olan iki uran-235 qəlpəsindən (2) və partladıcıdan (1) istifadə olunur. Partladıcı  işə 
salındıqda uran qəlpələri bir-birinə birləşir və neytronlarla qarşılıqlı təsirdən idarəolunmayan 
zəncirvarı reaksiya baş verir – atom bombası (3) partlayır.  
 
 
Elektron resurslar: 
1. ru.wikipedia.org/wiki/Атомные_. 
2. traditio-ru.org/wiki/Атомные_. 
3. kinolot.com/dokumental/55715- 
4. zeka.az/257-xirosima-vj-naqasaki. 
5. salamnews.org/az/news/read/.. 
6. kepeztv.az/?q=atom-bombası,-nüvə. 
 
Qiymətləndirmə.  Aşağıdakı meyarlar əsasında təlim məqsədlərinə nail olmaq dərəcəsini 
müəyyən etmək olar.  
M-lar 
I 
səviyyə 
II 
səviyyə 
III 
səviyyə 
IV 
səviyyə 
İzahe
tm
ə 
Zəncirvarı nüvə re-
aksiyasının başvermə 
mexanizmini izah 
etməkdə çətinlik çəkir
Zəncirvarı nüvə re-
aksiyasının başvermə 
mexanizmini 
çətinliklə izah edir. 
Zəncirvarı nüvə re-
aksiyasının başvermə 
mexanizmini qismən 
doğru izah edir. 
Zəncirvarı nüvə re-
aksiyasının başvermə 
mexanizmini tam 
doğru izah edir. 
Şə
rhetm
ə 
İdarəedilməyən 
zəncirvarı reaksiyanın 
atom bombasında 
tətbiqini şərh etməkdə 
çətinlik çəkir. 
İdarəedilməyən 
zəncirvarı reaksiya-
nın atom bombasında 
tətbiqini az səhvlərə 
yol verməklə şərh 
edir. 
İdarəedilməyən 
zəncirvarı reaksiy-
anın atom bombasın-
da tətbiqini əsasən 
doğru şərh edir. 
İdarəedilməyən 
zəncirvarı reaksiya-
nın atom bombasında 
tətbiqini ətraflı şərh 
edir. 
M
əs
əl
ə h
əll
et
m
ə 
Zəncirvarı nüvə re-
aksiyası zamanı ay-
rılan enerjinin he-
sablanmasına aid 
məsələlər müəllimin 
köməyi ilə həll edir. 
Zəncirvarı nüvə re-
aksiyası zamanı ay-
rılan enerjinin he-
sablanmasına aid 
məsələləri çətinliklə  
həll edir. 
Zəncirvarı nüvə re-
aksiyası zamanı ay-
rılan enerjinin hesab-
lanmasına aid 
məsələləri qismən 
doğru  həll edir. 
Zəncirvarı nüvə re-
aksiyası zamanı ay-
rılan enerjinin he-
sablanmasına aid 
məsələləri doğru  həll 
edir. 
Dərsin sonunda iş vərəqləri yığılır və şagirdlərin portfoliosuna əlavə olunur. 
 
 
 

---

194 
 
Dərs 93/ 
MƏSƏLƏ HƏLLİ 
 
Burada çalışma 4.6-dakı tapşırıqlar həll oluna bilər. 
1. Cavab: Protonlar arasındakı itələmə xarakterli Kulon qüvvələrinin hesabına uran nüvəsinin 
bölünməsindən alınan nüvə qəlpələri böyük sürətlə bir-birindən uzaqlaşır. 
2.
→
3 ∙
 
3. Cavab: B) 
4. Cavab: 2 və 3, çünki bu reaksiyalardan yeni nəsil neytronlar yaranır. Həmin neytronların 
hər birinin (azı ikisinin) yeni ağır nüvələr ilə qarşılıqlı təsiri zəncirvarı reaksiyanın yaranma-
sını təmin edir. 
5. İzahlı həlli. Elementlərin xüsusi rabitə enerjisinin nuklonların sayından asılılıq qrafikindən 
(bax: Fizika- 9, 4.9-cu mövzu) plutoniumun xüsusi rabitə enerjisi təyin olunur: 
 
.
8
. Bölünmədən alınan orta qrup elementlərin xüsusi rabitə enerjisi  
ö . ü .
8,5
. Bu enerjilər arasındakı fərq: 
8,5
8
0,5
. 
Hər bölünmədə 239 nuklon iştirak etdiyindən alarıq: 
0,5
∙ 239
119
. 
Kütləsi 1 kq olan Plutonium -239 izotopu 
N = 
, ∙
2,5 ∙ 10  
nüvədən ibarətdir. Bu nüvələrin bölünməsindən ayrılan ümumi enerjinin miqdarı: 
119 ∙
2,5 ∙ 10
2,975 ∙ 10
. 
Kütləsi 10 kq olan Plutonium -239 izotopunun nüvələrinin bölünməsindən ayrılan ümumi 
enerjinin miqdarı: 
10 ∙ 2,975 ∙ 10
29,75 ∙ 10
. 
 
 
Dərs 94/Mövzu: 
RADİOAKTİV ŞÜALANMANIN TƏSİRİ.  
ŞÜALANMANIN UDULMA DOZASI 
Alt 
STANDARTLAR 
1.1.1.  Elektromaqnit (maqnit, işıq), atom və nüvə hadisələrini və 
onların baş vermə səbəblərini şərh edir. 
2.2.1. Təbiətdəki əlaqəli sistemlərdə elektromaqnit və nüvə qarşılıqlı 
təsirinin rolunu izah edir.  
3.1.1. Elektromaqnit (maqnit və işıq), atom və nüvə hadisələrinə uyğun 
cihazlardan istifadə edir. 
3.2.1. Müxtəlif fiziki hadisələrə (elektromaqnit, işıq, atom və nüvə) 
əsaslanan qurğuların iş prinsiplərini şərh edir. 
Təlim  
NƏTİCƏLƏRİ 
 Kütləvi qırğın silahlarının partlayışının radioaktiv şüalanmasının 
təsirlərini şərh edir. 
 Radioaktiv şüalanmanın tərkibini təsnif edir. 
 Şüalanmanın udulma dozasının miqdarını müəyyən edən kəmiyyətlər 
arasındakı əlaqəni təyin edir . 

---

195 
 
Maraqoyatma mərhələsinə dərsliyin A blokundakı tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edən tarixi 
fakta dair məlumat verməklə başlamaq tövsiyə olunur. Bu zaman müzakirə üçün mətnin 
sonundakı suallardan istifadə etmək məqsədəuyğundur.  
Tədqiqat sualı
:
 “Radioaktiv şüalanmanın tərkibi nədir və bu şüalanmanın hansı miqdarı 
insan üçün təhlükəlidir?”  
Bu mövzunu müəllimin “Məktəb mühazirəsi” üsulu ilə tədris etməsi məqsədəuyğun sayılır.  
Mühazirəni aşağıdakı plan əsasında aparmaq tövsiyə edilir. 
Plan: 
1. Radioaktiv şüalanma və onun tərkibi. 
2. Şüalanmanın udulma dozası və onun vahidi. 
3. Detektor (Heyger sayğacı). 
4. İnsan orqanizmi üçün radioaktiv şüalanmanın təhlükəsiz dozası. 
Mühazirə zamanı imkan olarsa, məişət dozimetrini nümayiş etdirib ondan istifadə qayda-
sı haqqında izahat vermək faydalı olardı. 
 Dozimetr – hər hansı bir müddət ərzində (məsələn, iş növbəsində hər hansı ərazidə olduğu 
müddətdə) orqanizmin qəbul etdiyi ionlaşdırıcı  şüalanmanın dozasını ölçmək məqsədilə 
istifadə olunan cihazdır.  
Dozimetrin əsas hissəsi detektordur. 
 Detektor – ionlaşdırıcı şüalanmanı qeyd edən qurğudur. 
Detektora ionlaşdırıcı  zərrəcik düşdükdə elektrik siqnalı (cərəyan və ya gərginlik impulsu) 
yaranır ki, bu siqnallar da detektor tərəfindən hesablanır. Şüalanma dozası haqqında məlumat 
elektromexaniki sayğaca, səs və ya işıq siqnalizatorlarına ötürülür. Dozimetrin sadələşdiril-
miş blok-sxemi aşağıdakı şəkildə təsvir edilmişdir: 
 
Bundan sonra sinifdə müsahibə aparılır: 
– Radioaktiv şüalanma nədir? 
– Radioaktiv şüalanmanın tərkibi nədir? 
– α- şüalanması orqanizmə hansı yolla düşə bilər və ondan necə qorunmaq olar? 
– β- şüalanmasının nüfuzetmə qabiliyyəti digər şüalanma zərrəciklərinin nüfuzetməsindən nə 
ilə fərqlənir? Bu şüalanma orqanizmə hansı yolla düşə bilər və ondan necə qorunmaq olar? 
– γ- şüalanmasından qorunmaq mümkündürmü? 
– Şüalanma dozası nədir və o hansı vahidlə ölçülür? 
– Orqanizmin və ya ərzağın şüalanma dozasını necə təyin etmək olar? 
– Dozimetrin quruluşu hansı ümumi hissələrdən ibarətdir və onun iş prinsipi nəyə əsaslan-
mışdır? 
 
Təklif olunan cədvəl və sxemlər.  

---