Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 125 elementlərini mühafizə etməsinə» diqqət çəkmişdir 1 . Başqa sözlə, bu və ya digər təmayüllü dil materialında müşahidə edilən və həmin tipin xarakteristikasına adekvat təbiət sərgiləməyən elementlərin təsbiti probleminin, birmənalı şəkildə, yalnız klassifikasiya qüsuru kimi səciyyələndirilməsi həqiqətdən uzaq olardı. Deməli, ənənəvi klassifikasiya modelinin əleyhidarla- rının XIX əsr tipologiyalarını bu və digər dilin mövcud reallıqlarını nəzərə almadan, yəni tipoloji sapmaların mövcudluğuna baxmayaraq, həmin dili müəyyən tipin özəllikləri çərçivəsinə «sıxışdırıb» salmaqda günahlandıran tədqiqatçılar 2 tam olaraq haqlı deyillər (unutmaq olmaz ki, doğrudan da, XIX əsr tipologiyaları bir çox halda sapma faktlarını diqqətdən kənarda saxlayırdı). Yekcins vahidlərdən təşkil olunmayan dilin ehtiva etdiyi sistemlərin qarşılıqlı şərtləndirmə əsasında qurulan əlaqələrinə baxmayaraq, onların (həmin yarusların) müəyyən səviyyədə avtonomluğa malik olması da məlum- dur. Məhz, həmin nisbi anlamdakı muxtariyyət dilin bütün yaruslarının tipoloji təkamül sxeminə görə, eyni inkişaf səviyyəsində qərar tutmasını qeyri-mümkün edir: bəzi kateqoriyalar çərçivəsində mobil dəyişikliklər müşahidə edildiyi halda, digərlərinin yetərincə mühafizəkar təbiət sərgilədiyini söyləmək olar. Başqa sözlə, istənilən konkret dilin müəyyən zaman kəsiyini əhatə edən tipoloji dəyişikliklərinin qrafik həllini vermək mümkün olsa idi, həmin təhlil zamanı dil sisteminin ayrı-ayrı yaruslarını əhatə edən dəyişmələrinin trayektoriyasının düzxəttli 1 Панфилов В.З. О задачах титпологических исследований и критерия типологической классификации языков. // Вопросы языкознания, 1969, №4, стр.8. 2 мяс: Виноградов В.А. Методы типологии / Общее языкознание. Ме- тоды лингвистических исследований, М., 1973, стр.235. Azərbaycan Milli Kitabxanası 126 olmayacağını əvvəlcədən tam yəqinliklə söyləmək mümkün olardı. Məhz, dil dəyişmələrinin ehtimal edilən həmin xəyali trayektoriyasının əyriliyi linqvistik terminologiya «qarışıq tip» anlayışının gətirilməsinə əsas verib. 3.2.2. «Qarışıq tip» (mixed type, type mixte) anlayı- şının qeyri-dəqiqliyinin dillərin morfoloji təsnifat ənənələ- rinin, «dil tipi» anlayışının müəyyənləşdirilməsi zamanı, daxili ziddiyyətləri nəzərə almaması ilə əlaqəli olduğunu bildirən Q.A.Klimov bu səbəbdən də, «formal tipologiya praktikasında qarışıq tip (məs: iltisaqi-flektiv sistem) etalonlarının işlənib hazırlanması pretsedentinin məlum olmadığını» qeyd etmişdir. 1 Başqa sözlə, «qarışıq tip» anlayışı, özlüyündə «təmiz tip»in mövcudluğu ehtimallarına yol açır: «qarışıq tip» varsa, deməli, onun mövcud strukturunu şərtləndirən tipoloji təmayüllərin «təmiz» (?! – A.H.) halda reallaşdığı dillər də var. Digər tərəfdən «qarışıq tip», yalnız iki tipoloji təma- yülün kəsişməsini nəzərdə tutur ki, bu da həmin dil strukturunun daha öncəki struktur mərhələnin izlərinin və ya növbəti quruluş «pillə»sinə cəhdlərinin yer almaması anlamına gələ bilər. Bu məqamlarla bağlı sualların mümkün qədər dolğun cavablandırılması üçün problemin kökünə nəzər salmağa çalışaq. İlk olaraq, hələ V.Humboldt tərəfindən təsbit edilən «təmiz dil tipinin təcəssüm etdirən dil yoxdur!» - postula- tının sonrakı nəsil tipoloqlar tərəfindən də dəstəklənməsi M.A.Jurinskayanın qeyd etdiyi kimi, XX əsrin 50-ci illərindən etibarən, «ənənəvi morfoloji klassifikasiyada təklif edilən kriterilərin dəqiqləşdirilməsi və eksplika- siyası» çərçivəsində tipoloji təmayüllərin qarşılıqlı əlaqələrinin, daha dəqiq desək, onların birgəmövcudluğu- 1 Климов Г.А. Принципы контенсивной типологии. М., 1983,стр.30-31. Azərbaycan Milli Kitabxanası 127 nun xüsusiyyətlərinin (məs: kök və iltisaqi strukturların münasibətləri; aqlütinativ və flektiv təmayüllərin əlaqələri) öyrənilməsinə marağı daha da artırmış oldu 1 . Tiplərin həmhüdud zonasında baş verən proseslərin dəyərləndirilməsi işinə çox sayda tədqiqatçılar qrupu cəlb edilsə də, məsələnin nəzəri müstəvidə həll qazanmaması ayrı-ayrı konkret dillərdə təzahür tapan sapma elementlərinin yaranma səbəbləri ilə bağlı yekdil fikrin əldə edilməsinə mane olurdu. Bu istiqamətli araşdırmaların kütləviləşməsini müşahidə edən bəzi tədqiqatçılar, hətta, V.Humboldt postulatının tipologiyanın bu həlledilməz problemlər toplusu üçün bir növ «xilasedici dairə» olduğunu iddia edirdilər. Konkret olaraq, «iltisaqi dillər tipologiyasının məsə- lələri»ni çözməyə çalışan O.P.Sunik «qarışıq tiplər» nəzəriyyəsinin (əgər bunu, ümumiyyətlə, nəzəriyyə adlan- dırmaq mümkündürsə – O.P.Sunik) ənənəvi morfoloji təsnifatın meydana gətirdiyi nəzəriyyə «dalanı»ndan («çı- xmaz»ından) qurtulmaq üçün çox uğursuz cəhd» oldu- ğunu; «amorf-aqlütinativ, aqlütinativ-inkorparlaşan; aqlütinativ-flektiv və s. dillərin mövcudluğunun etirafının isə məntiqin əsaslarını gözardı edərək dialektikanın sofistika və eklektika ilə əvəzlənməsini» təcəssüm etdirdiyini önə sürmüş və tipomorfoloji sxemin köhnə variantı …olmadan… dillərin tipoloji tədqiqinin qeyri- mümkünlüyü iddialarının isə yalnız linqvistik tipologiya ilə heç vaxt maraqlanmayan şəxslərə məxsus olduğunu» (kursiv bizimdir – A.H.) bildirmişdir. 2 1 Жирмунская М.А. Типологическая классификация языков / Лингвис- тический энциклопедический словарь, М., 1990, стр.512. 2 Суник О.П. Вопросы типологии агглютинативных языков (К проблеме соотношения агглютинации и флексии) / Морфологическая типология и проблема классификации языков. М.-Л., 1965, стр. 29-30. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|