Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
228 
 
 
Müasir informasiyanın fəlsəfəsində  aşağıdakı funksiyalarının fəaliyyətinin 
formalaşması virual coğrafiya ilə kreativ inkişaf arasında  əlaqələrdə özünü 
göstərir: 
 
ərazi potensialının istifadə edilməsinin dialektik məntiqi əlaqəsinin çər-
çivəsində kreativ resurslarının kompleks yaratmaq fəaliyyətinin funksiyaları 
əlaqəsinin çərçivəsində; 
 
ölkədaxili  ərazi-istehsal kompleksin virtuallaşmasında kreativ inkişafı-
nın “cazibə reaksiyası”nın dinamik əlaqə yaranır; 
 
coğrafi məkan informasiya sistemi kreativ inkişaf ilə virtuallaşma arasın-
da dayanıqlı iqtisadi, siyasi rasional əlaqələr formalaşır. 
Müasir dövrün virtual tələbləri baxımdan ölkələr arasında rəqabətqabiliy-
yətli informasiya şəbəkələrinin göstəriciləri  əhəmiyətli dərəcdə  dəyişikliklərə 
məruz qalmışdır. Müasir dövrdə “bilik iqtisadiyyatı”nın praktikasına söykənən 
dövlətlərin əksəriyyəti dayanıqlı inkişaf yolu ilə formalaşmışlar. 
Ümumi coğrafiya elmi təfəkkürünün məqamı ondan ibarətdir ki, kreativ re-
surs potenasialı iqtisadi strukturun dayanıqlı inkişaf prosesləri ilə əlqəsi daha 
çox aktiv mövqeyə malik olur. Aktiv mövqeyə malik olan iqtisadi-sosial və si-
yasi sisteminin funksiyasının  əsaslandırlması prosesinin elmi təhlilində elmi-
metodoloji təlimlər kreativ inkişafla əlaqəli formada yaradılması önəmli sayılır 
Elmi tədqiqatların, o cümlədən kreativ düşüncə tərzinin keyfiyyət göstərici-
ləri hər bir ölkənin virtual baxımında önəmli məsələ kimi dəyərləndirlir. Bu 
məsələ ilə  bəzi informasiya mənbələrinə müraciət etmək məqsədəuyəundur. 
Elmi İnformasiya İnstitutunun (ABŞ) dövrü olaraq keyfiyyət göstəricilərinə ( o 
cümlədən virtual olaraq kreativ düşüncə  əlaqə ilə) elmi məqalələrinə verilən 
iqtibasların sayı ilə  əlaqədar təhlil olunur. Məsələn, ABŞ-da (1993-2003-cü 
illər arasında) elmi məqalələrinin sayı 2.6 mln., Böyük Britaniyada -712 min., 
Yaponiyada-686 min., Rusiyada isə cəmi 277 məqalə ən nufuzlu jurlanllarda 
çap olunmuşdur. Lakin ABŞ-da aparılan tədqiqatlarına iqtibasların sayı - 31 
min; Böyük Britaniya -7 min; Yaponiya-5 min olduğu halda, Rusiyada isə bu 
göstərici cəmi 800-ə bərabərdir. 
Elmi  İnformasiya  İnstitutu başqa bir araşdırma da aparmışdır. Hər nəfərə 
düşən illik gəlir ilə müqayisədə  məqalə  və iqtibasların nisbəti aşağıdakı 
kimidir. Hər nəfərə illik gəlirin ən çox olduğu ölkələrdə bir qayda olaraq elmi 
dərəcələr də yüksəkdir. Məsələn, İsveçrə, Kanada, İsveç, İsrail kimi ölkələr də 
elmi göstəricilərinə nisbətində ABŞ,Yaponiyadan geri qalmırlar. 
 
 
 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
229
 
 
 
İyirmin ikinci önəm                         
Virtual coğrafi məkan siyasəti
 
 
 
 
 
 
 
 
 Virtual coğrafi məkanın siyasi dialektikası 
 
Virtual coğrafi məkan siyasətinin təsnifadında optimal diversifikasiya 
strukturuna malik olan  ölkələr dayanıqlı inkişafına  malikdirlər. BMT-nın təs-
nifat göstəricilərində dünya ölkələlərinin 18.2 %-i (37ölkə) optimal dayanıqlı 
struktur səviyyəsinə malikdirlər. Müasir ölkələrinin dayanıqlı inkişafının xəri-
təsinin dialektikasına əsasən BMT-nin ekspertlərinin ümumi elmi nəticələrinə 
əsasən yeni tipli ölkələrinin təsnifatlarının sxemi verilmişdir.  Əsas problem 
ondan ibarətdir ki, ölkələr arasında iqtisadi, siyasi və coğrafi xəritəsinin kon-
turları müəyyənləşmişdir. Qərbi Avropa, Şimali Amerika, Şərqi Asiya ölkələ-
rinin virtual coğrafiyasında inkişafın diversifikasiya modelləri və optial ərazi 
təşkilinin formaları əsas meyarlar kimi götürülür.  
XX əsrin ilkin müddətlərinə qədər Qərbi Avropanın sənaye struktur poten-
sialına malik olan ölkələr qruplarının iqtisadi siyasətində dövlətlərarası  və 
dövlətdaxili kompleks proqram və lahiyələrinin fəaliyyəti effektliyi ilə seçilir-
di. Sonrakı illərdə ABŞ və Yaponiya, eləcə də Çin dövlətlərinin strateji virtual 
coğrafi dairəsinin genişlənməsi səbəbindən Avropanın mərkəzi mövqeynə ma-
lik olan ölkələrinin iqtisadi-siyasinin təsir dairəsinin çərçivəsi daralmağa meyil 
göstərmişdir. Avropa analitik-siyasi mərkəzlərinin təhlillərinin əsasında bu sə-
bəbdən Avropa İttifaqı (Aİ) və Avropazona (AZ) təhlükəsizliyi gedikcə aşağı 
düşməsi reallaşmaqdadır. 
Müasir dövrdə Aİ daxil olan ölkələrinin əksəriyyəti müstəqil siyasət yerit-
məyə üstünlük veririrlər. Böyük Britaniyanın Aİ-dan çıxmağı buna misal ola 
bilər. Almaniya, Fransa və başqa ölkələr Avropa İttifaqı coğrafi məkanı ilə 
məhdudlaşdırmaq siyasitinə münasibət bildirirlər. Ekspertlərin fikrinsə, Aİ-nın 
tərkibinə daxil olan elə ölkələr var ki, onların milli maraqlarını ümumi birlik 
maraqlarından üstün tutması nəticəsində çoxsaylı problemlərinin meydana gəl-
məsinə səbəb olmuşdur. Bu ölkələrinin milli-etnik idektikliyi faktorunun tez-
tez irəli sürməsi Avrozona daxilində münasibətlərinin getdikcə təsirinin miq-
yasını zəiflədir. 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
230 
 
 
G = ölkələr qrupu (19 ölkə + Aİ- 
27 ölkə) ümmdünya ticarətin 90%-
ni, əhalisinin isə 2/3 hissəsini əhatə 
edir. 
Məsələnin elmi-praktiki düşüncə tərzi ondan ibarətdir ki, Aİ  ölkələrinin da-
xili və xarici siyasətində baş verən dəyişikliklər dünya ölkələrinin ümumi stra-
tegiyasının coğrafiyasınada öz təsirini göstərməkdədir. Optimal səviyyədə iq-
tisadi və innovasiya texnologiyalarının potensialı, maliyə mərkəzləri, TMK-lar 
və s. strateji struktur monofunksionallığını göstərən komplekslər Aİ ölkələrinin 
dayanıqlığının”parçalanması”na səbəb olması xarakterik hala çevrilməkdədir. 
Virtual məkan siyasətində iqtisadi-sosial dinamik coğrafiya daimi olaraq 
baş verir. Məsələ ondan ibarətdir ki, XX əsrdən başlayaraq  planetar səviyyəli 
dövlətlərinin inkişafının sərhədləri daxilində “piramidal” ərazi təşkili formaları 
qurulmuşdur. Yəni,  ərazi-istehsal strukturların, maliyyə resurslarnın mərkəz-
ləşməsi virtuallaşma mühiti ilə reallaşmağa başlamış  və  nəticədə isə “sənaye 
ölkələr”sisteminin “güc” qüvvəsinin hökmranlığı böhranlarının dinamikasının 
sərhədlərinin genişlənməsinə şərait yaradılmasına səbəb olmuşdur. Bu səbəb-
dən də XX əsrin 30-cu illərinin ərəfəsində virtual coğrafi məkanda  “pirami-
dal” quruculuğu prosesi özünün fiziki sərhədlərini tamamlamaqla öz funksiya-
sını yerinə yetirdi. Sonrakı quruculuq mərhələsində dünya ölkələrində baş ve-
rən neoliberal modellə virtuallaşmaya doğru gedən iqtisadi inkişafda yeni for-
malaşma meyillərinin arxitekturasında (xüsusən, dayanıqlı iqtisadi tsiklilik si-
yasəti)  özünü göstərmişdir. 
Virtual coğrafi məkanın ümumibəşəri siyasi prosesinin məntiqi nəticəsi 
kimi qəbul etsək, bu proses özünün daxili təbiətindən deyil,cəmiyyətin siyasi-
ləşən, sosiallaşan və iqtisadi böhranlaşan mühitinin yaratdığı anlamdır. Bu mə-
nada virtual coğrafi məkan asimmetrikdir.   
Məsələ onunla ölçülür ki, hər bir ölkə-
nin siyasi iqtisadi səviyəsi və mental xü-
susiyyətləri ilə determinə olunmuş inkişaf 
yolları mövcuddur. Lakin virtual coğrafi 
məkan siyasətinin tələbləri baxımından  
yanaşsaq, “həlledici səsə balik” ölkələrinin sistemliyi, sərbəstliyi və tamlığının 
pozulması tədricən prosesləri də baş verir. 
Virtual səviyyədə qeyd olunan proseslərin inkişaf etmiş ölkələrinin hökm-
ranlığının səbəbindən digər ölkələrinin fəaliyyət sferasını daha çox dar çərçi-
vəyə salmağa təzyiq göstərir. Məlumdur ki, ABŞ, Almaniya, Fransa və s. 
ölkələr planetar iqtisadi inkişafının virtual “ağırlıq” mərkəzinə çevrilmişlər. 
Bu günün təfəkkürünə görə, inkişaf etmiş ölkələr artıq “klassik ölkə” ifadəsini 
tam  əhatə etmə imkanına malik deyillər. Virtual coğrafi məkan siyasəində 
“milli tamlıq”, “milli bütövlük” anlayışı pozulmuşdur. Virtual reallıq siyasəti 

---