Azərbaycan folkloru və milli-mədəni müxtəliflik
144
50.İ.Mustafayev, S.Murtuzayev. İmam Şamil. B., 1993
51. M.Mahmudzadə Şeyx Şamil və onun varisləri B. 1998
52. N.Nəsibzadə.Azərbayacanın xarici siyasəti (1918-1920). B., 1996
53. Q.Cavadov. Azərbayacanda el köməkliyi adətləri. B., 1993
54. Q.Rəcəbli. Azərbayacandan qarşılıqlı yardım formaları. B., 2008
55. Qurani-Kərim Z.Bünyadov və V. Məmmədəliyevin tərcüməsi. B., 2013
56. Коран. Перевод смыслови коментарии Валери Порохов.М., 1997.
57. F.Məmmədova. Azərbayacаnın siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası. B., 199
Azərbaycan folkloru və milli-mədəni müxtəliflik
145
Mətanət Yaqubqızı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
AMEA Folklor İnstitutu, aparıcı elmi işçi,
Azərbaycan, Bakı
ŞƏKİ-ZAQATALA FOLKLORUNDA TOLERANTLIQ
Ayramaz bizləri təğyiri-lisan
27
,
Ayramaz bizləri təbdili-məkan
28
.
Ayramaz bizləri İncil, Quran...
(Abdulla Şaiq)
Bütün dünyada bir məslək olmalıdır. Müsəlman, xaçpərəst, bütpərəst – hamısı birdir.
(Şəhriyar)
Açar sözlər: Etnik tərkib, xalq, etnik qrup, region, atlas
Ключевые слова: Этнический состав, народ, этническая группа, регион, атлас
Key words: Ethnic composition, people, ethnic group, region, atlas
Şəki-Zaqatala regionu müxtəlif xalqların və etnik qrupların yaşadığı ərazidir. Bu ərazidə udi-
lər, avarlar, saxurlar, ingiloylar, ləzgilər, digər xalqlar və etnik qruplar yaşayırlar.
Mövcud xalq və
dillərin yaranması ilə bağlı alimlərimiz dörd müxtəlif mülahizə irəli sürür.
Birincisi, ilk insanlar və onların dili ilkin olaraq Allah tərəfindən yaradılıb, sonrakı inkişaf
nəticəsində müxtəlif irq və dil fərqləri formalaşıb.
İkincisi, insanlar və onların dili kosmosda yaranıb, sonrakı inkişaf nəticəsində müxtəlif irq və
dil fərqləri formalaşıb. Misir ehramları, Hind-Çin ərazisində yerləşən məbədlər üzərindəki şəkillər
bunu sübut edir.
Üçüncüsü, dil təkamül yolu ilə insanların özləri tərəfindən bir məkanda yaradılıb.
Dördüncüsü, ilk insanlar və onların dili müxtəlif məkanlarda paralel şəkildə yaranmışdır.
Onlar yarandığı andan fərqli olmuşdur (
6, səh:4-7).
Bizim fikrimizcə, birinci mülahizəyə görə ilk insan və onun dilləri Allah tərəfindən eyni bir
məkan daxilində yaradılmış, bir ortaq dildən –
Ulu dildən şaxələnmiş, protodillərə parçalanmış,
mövcud dillərdə sabitləşmişdir. Görkəmli dilçilərimiz Q.Kazımov, K.Abdulla da birinci mülahizə-
nin tərəfdarıdırlar. Akademik K.Abdulla yazır ki, əgər dillərin dərinliyinə varsaq, elə bir nöqtəyə
gəlib çıxacağıq ki, orada oxşarlıqlar,
fərqlər silinəcək, eyni bir, ümumi bir dil qalacaq (Bax:
1; 5).
İndi isə azsaylı xalq və milli azlıq termini haqqında danışmaq istəyirik. Əslində bu ter-
minlərin işlədilməsində nə böyük qəbahət, nə də məntiqi yanlışlıq vardır. Sadəcə onu qeyd etmək
istəyirik ki, Azərbaycan ərazisində elə xalqların, elə millətlərin nümayəndələri yaşayır ki, onların
yer üzərindəki ümumi sayı nəzərə alınsa, onlara “azsaylı xalq” demək doğru olmazdı. Məsələn,
Azərbaycan ərazisində say baxımından faktiki azlıq təşkil edən, amma yer üzərindəki ümumi sayı
Azərbaycanda yaşayan və respublika əhalisinin əksəriyyətini təşkil
edən türk mənşəli aborigen
xalqdan daha çox olan ruslara, nə “azsaylı xalq”, nə də “milli azlıq” demək, bizcə, doğru deyil.
Azərbaycan ərazisində ruslar kompakt şəkildə sadəcə Gədəbəy rayonunun Saratovka və İsmayıllı
rayonunun İvanovka kəndlərində yaşayırlar. Daha sonra Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir şəhər-
lərində, eləcə də digər rayon mərkəzlərində yaşayırlar. İstənilən halda onların Azərbaycandakı ümu-
mi sayı təxminən talışlar, ləzgilər qədərdir.
Ona görə də Azərbaycan Respublikası ərazisində ya-
şayan və vahid Azərbaycan xalqının ayrılmaz hissəsi olan heç bir xalqa “azsaylı xalq”, yaxud
“milli azlıq” deməsək, daha yaxşı olar. Ona görə ki, vahid Azərbaycan xalqı sayından, azlığından
və ya çoxluğundan asılı olmayaraq respublika ərazisində yaşayan bütün xalqların və etnik qrupların
27
Dil ayrılığı
28
Yer ayrılığı
Azərbaycan folkloru və milli-mədəni müxtəliflik
146
birliyi, vəhdəti əsasında formalaşır.
Məhz buna görə də azsaylı xalq və milli azlıq terminlərinin
yerinə Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqlar və etnik qruplar kimi deyim və ifadədən istifadə
etmək, bizcə daha doğrudur və biz termində istifadə etməyə üstünlük veririk. Məsələn: Şəki-Zaqata-
la regionunda yaşayan xalqlar və etnik qruplar. Udi xalqı, udi xalqının nümayəndələri və s.
Diqqətinizi Şəki-Zaqatala bölgəsində yaşayan xalqlar və etnik qrupların folklor örnəklə-
rinə yönəltmək istəyirik.
Bir bayatı nümunəsinin fərqli variantlarına baxaq:
O qızın ağ şalı var,
Ağ şala oxşarı var.
Özü avar balası
Muğala oxşarı var.
Yaxud:
Başında ağ şalı var,
Ağ şala oxşarı var.
Özü ləzgi balası
Muğala oxşarı var.
Yaxud da:
... Özü gürcü balası
Muğala oxşarı var.
Bu bayatı nümunəsinin orijinal qəliblənmiş ortaq variantı mövcuddur. Bayatı belədir:
Başında ağ şalı var,
Yanağında xalı var.
Özü ceyran balası
Gör kimə oxşarı var.
İstər avarların, istər ləzgilərin, istərsə də gürcülərin dilindən söylənilən bu bayatı nümu-
nəsi Şəki-Zaqatala bölgəsində yaşayan bütün azərbaycanlıların, bütün xalqların və etnik
qrupların ortaq xəzinəsidir.
Bölgədə işlənən atalar sözlərində ortaq cəhətlər özünü güclü surətdə göstərir. Məsələn,
Udilərdə:
Ağacın barı onun dibinə düşər.
Azərbaycan dilində:
Alma budağından gen düşməz.
Avarlarda:
İti öldürən atar.
Azərbaycan dilində:
İti öldürənə sürütdürərlər.
