Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 153
M.Kaşğari “qarındaş” sözünün məna yükünü dəqiqliklə gös- tərir: “Bir anadan doğulmuş iki uşağa “karındaş” deyilir, çünki “karın” sözünə “daş” ədatı əlavə ediləndə “bir qarında bərabər bu- lunmuş” demək olur” 1 . -daş şəkilçisinin etimologiyası isə türkolo- giyaya bəllidir: -da (ismin yerlik hal şəkilçisi)+eş (ortaq, dost) =daş (K.Q.Zaleman, Nemet, Banq). Ə.Dəmirçizadə “50 söz” əsərində yazır: “...belə nəticə çıxar- maq olar ki, qardaş sözü qarındaş sözündən, bu isə “qarın+da+eş”, yəni”qarında ortaq, şərik olan şəxs” mənasında işlənmiş ilkin ifa- dədən törəmiş bir sözdür. Hətta indi bu sözü hissələrə parçalamaq mümkün deyil və bu söz sadə sözlərdən sayılır... 2 ki, Ə.Dəmirçizadə də M.Kaşğari, K.Q.Zaleman kimi alimlərin mövqeyini müdafiə edir. Qeyd etdiyimiz kimi, “Kitab”dakı bir sıra atalar sözləri və zərbi-məsəllər, epiforalar, alliterasiyalar və frazeoloji vahidlərdə qardaş sözü həlledici vasitələrdən biri kimi çıxış edir. Bu sistemə tərkibində “qartaş” sözü işlənmiş təşbehləri də aid etmək olar: At diməzəm saŋa qartaş deyərəm, Qartaşımdan yeg!” (D-99).
formasında olan bu qohumluq termini müasir ədəbi dilimizdə mürəkkəb söz kimi sabitləşmişdir (qayınata). Ər və ya arvadın atası anlamlı “qayın ata” vahidinə “Kitab”da az rast gəlinir. Bura- da bir nümunəni qeyd etməklə kifayətlənirik: “Atamdan yegrək qayın ata!” (D-262). Oğul. Türkoloji araşdırmalarda bu sözün etimologiyası ilə bağlı fərqli fikirlər söylənilib: “oğul sözü ana anlamlı “ög” və ki- çiltmə bildirən –ul şəkilçisinin qovuşmasından yaranıb” (A.N.Ko- nonov); “Oğlan sözü ilk dövrlərdə ümumən “övlad” mənasında olub, “oğlan” sözünün doğulan sözündən törəmə olduğunu ehti- mal etmək olar” (Ə.Dəmirçizadə); “oğul sözü “toxum” anlamlı “ak” kök morfemindən törəmədir” (N.A.Aşmarin): “oğul sözü iki
1 M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. I cild, Bakı, 2006, səh.405. 2 Ə.Dəmirçizadə. 50 söz. Bakı, 1968, səh.43. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 154
morfemdən ibarətdir: ög “nəsil, tayfa” və olmaq feli = oğol, oğ ol “tayfa ol”, yəni tayfanı, nəsli davam etdir→oğol→oğul” (Ə.Rə- cəbli); “oğul sözünün ilkin”övlad” mənası daha qədimdir. Bu, müasir qumuq dilində eynilə mühafizə olunur (B.Məhərrəmli)... Bu fikirlər “Kitab”dakı oğul və oğlan sözləri ilə bağlı dəqiq nəticələr söyləməyə imkan yaradır. Burada tərkibində “oğul” və “oğlan” sözləri işlənmiş cümlələrə diqqət yetirək: “Oğul da qılıc quşanur baba ğeyrətiçün” (D-131); Oğlancuğı Əmran bəhadır babasına qarşu gəldi” (D-241). Bu cümlələrdəki ata anlamlı “baba” sözü göstərir ki, həm oğul, həm də “oğlancuq” sözləri eyni semantikalıdır, yəni “kişi cinsindən olan övlad” mənasındadır. Amma o da vurğulanmalıdır ki, “Kitab”da “oğul” sözü daha inten- sivdir. Digər tərəfdən, “Kitab”da oğlan sözünün “kişi cinsindən olan yeniyetmə” mənasında işlənməsini də qeyd etmək lazım gəlir: “...Yanındağı yoldaşları çıplaq oğlan” (D-247). Qeyd etdiyimiz kimi, “oğul” sözü “Kitab”da ən intensiv sözlərdən biridir. Bu söz “Kitab”dakı assonans, epifora, anastrofa, epitet, təşbeh, metafora kimi poetik kateqoriyalarda həlledici vasitələrdən biri kimi çıxış edir. “Kitab”da “oğul” sözünün üstün mövqedə olmasını təs- diqləyən çoxsaylı faktlar sırasında onu da qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra sintaktik bütövlərdə “oğul” sözü ilə başlanan semantik dinamika elə “oğul” sözü ilə də tamamlanır:
Oğul, oğul, ay oğul! Bilürmisin nələr oldu? * * * Oğul, oğul, ay oğul! Toquz ay tar qarnımda götürdigim oğul! On ay deyəndə dünyaya gətürdügim oğul! Tolması beşikdə bələdügim oğul! “Oğul” sözünə bütövlükdə Oğuz cəmiyyətindəki müraciətlər kontekstində yanaşan N.Cəfərov maraqlı mülahizələr irəli sürür. Müəllif ilk olaraq dəqiqləşdirir ki, Dədə Qorqud gənc igidlərə
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 155
“oğul”, - deyə müraciət edir: Hay, oğul, Qarcar!...Oğul, Təpə- göz!...”. Sonra isə belə bir ümumiləşdirmə verir: “Ümumən orta əsrlər türk cəmiyyətində olduğu kimi, “Kitab”da da ata-ana ilə övlad münasibətləri sistemində əsas yeri ata-oğul münasibətləri tutur. Ona görə də atanın oğula, oğulun ataya müraciətləri “Ki- tab”da xüsusilə zəngin, rəngarəng və diqqəti çəkəndir” 1 . “Kitab”dakı “oğul” sözünün müasir Azərbaycan ədəbi dilin- də eynilə sabitləşməsindən bəhs etdiyimiz kimi, onun müasir türk dillərindəki variantlarına da münasibət bildirmək lazım gəlir. Bu- rada “oğul” qohumluq terminini bir sıra türk dilləri kontekstində təhlil süzgəcindən keçirən İ.Kazımovun fikirlərini eynilə təqdim etməklə kifayətlənirik: “Müqayisəli tədqiqat göstərir ki, türk dillərində intervokal mövqedə ğ, q samitlərinin düşümü nəticəsində qohumluq termin- lərinin cildi qismən dəyişir. Məsələn, müqayisə et: oğul sözü -ul (tatar, başqırd, qazax, qaraqalpaq dillərində), uul (qaqauz, xakas və tuva dillərində), ool (yakut), yol-oqul (Altay) və s.” 2 . Bu faktlar həm də onu deməyə əsas verir ki, Orxon-Yenisey abidələri və “Kitab”da intensivliyi ilə fərqlənən “oğul” sözü qeyd olunan dillərin heç birində eynilə mühafizə olunmayıb. Müasir Azərbaycan dilində isə məhz “Kitab”dakı forma və semantikasını eynilə saxlayıb.
obrazların, həm də təhkiyəçinin dilində rast gəlinir: Qazanın dilin- də: Tayım Uruzu (Aruzu – Ə.T.) gördim...” (D-125); Yeynəyin dilində: “Dayım Əmən imiş, anı bildim” (D-207); Aruzun dilində: “...tayısı Aruzı aŋa tursun” (D-293); Qılbaşın dilində: “Əlbətdə, Tayım Aruz gəlsün”, - dedi” (D-293); Təhkiyəçinin dilində: Qa- zanıŋ tayısı Aruzıŋ evinə gəldi” (D-292)... Bu nümunələrdə dayı – bacıoğlu münasibətlərinin bir sıra spesifik cəhətləri ifadə olunub (əvvəlki səhifələrə bax).
1 N.Cəfərov. Xanım, hey!. Bakı, 1999, səh.24, 31. 2 İ. .Kazımov. Müasir türk dillərinin müqayisəli leksikası. Bakı, 2010, səh.49. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|