Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həftənin günlərinin adlarını bildirən isimlər Ayna.
- 29,5 və ya 30 gün mənasını ifadə edən “ay” sözü
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 238
günü, keçən günü” ifadə edirsə, “yarın” da sonrakı günü (24 saat) işarələndirir. Bu assosiativlik belə düşünməyə əsas verir ki, “ya- rın” sözü gün işığının sonrakı günə keçməsini, sonrakı günün açıl- masını ifadə edir. Yəni “yarın” sözünün “yar(maq) + ın = yarın (sabah, gələcək gün)” modeli əsasında düzələ bilmə ehtimalı təbii qarşılanır. Bu ehtimalın düzgünlüyünü isə bir neçə faktla arqu- mentləşdirmək olar: Orxon-Yenisey abidələrində işıq, parıltı an- lamlı yarık//yaruk sözünə rast gəlinir ki, bu da sonrakı günə keçən işıq anlamlı “yarın” sözünün kök morfemi ilə eynidir; Orxon- Yenisey abidələrindəki “yaruk” sözünün Günəş, həm də Ay mə- nasında tərcümə edilməsini də təsadüfi hesab etmək olmaz: “Kiçə yaruk batur erigli süηüşdim – Gecə ay batarkən döyüşdüm 1 ; Gecə günəş batarkən döyüşdüm” 2 ; qədim türk dilindəki işıq, parıltı anlamlı “yaruk” sözü rus dilinə keçərək ilkin forma və seman- tikasına uyğun şəkildə sabitləşib: яркий (parlaq, aydın-açıq), ярко (parlaq, aydın, açıq), яркость (parlaqlıq, aydınlıq, açıqlıq); “yar” sözü bir sıra türk dillərində işıqlı, işıq buraxmaq, işıqlı olmaq kimi mənalarda işlənir 3 . Maraqlıdır ki, M.Kaşğarinin “Divan”ında qış- dan yaza keçid, yazın gəlişi də məhz açılmaq anlamlı “yarılmaq// yazılmaq” sözləri kontekstində verilib. Bu mənada yarın (sabah) və yaz sözləri bir zaman kəsiyindən digər zaman kəsiyinə keçidi ifadəetmə xəttində birləşir: bu gün→yarın (sabah); qış→yaz. Coğ- rafiya və astronomiyaya dair ədəbiyyatda göstərilir ki, Günəş ekliktika boyunca yerini dəyişərək cənub yarımkürəsindən şimala keçir (20-21 mart) və yaz gecə-gündüz bərabərliyi nöqtəsində olur. Bu an şimal yarımkürəsində yazın başlanğıcı hesab edilir 4 .
bölməsi, yarması (şərti olaraq belə ifadə edirik) nəticəsində real- laşır. Bu da “Günəş (işıq)→yarar →yar=yaz” modelinin məntiqə
1 Ə.Rəcəbli. Göytürk dilinin leksikası. Bakı, 2004, səh.241. 2 Yenə orada, səh.344. 3 M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, 1989, səh.55. 4 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. IV cild, Bakı, 1980, səh.419. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 239
zidd olmadığını göstərir. Yaxud “yarın” sözünün ilkin semantik yükü növbəti günə (24 saat) keçən, növbəti gecəni, qaranlığı yaran Günəş (işıq) mənasına uyğun gəlir. Bu mənada işıq, parıltı anlamlı “yar” sözü çoxmənalı “yarmaq” felinin semantik konversiyası əsasında yaranıb – qənaətinə də gəlmək mümkündür.
az rast gəlinir: “Sağış günində ayna görkli, ayna güni oqıyanda qütbə görkli” (D-6). Bir həqiqəti də söyləmək lazım gəlir: “Ki- tab”da həftənin digər günlərinin adları işlənməyib.
Yerin Günəş ətrafında bir dəfə fırlanma müddəti 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46, 1 saniyəni əhatə edir ki, bu da yıl//yil//il sözü ilə ifadə olunur. Bir il ərzindəki zaman kəsiklərinin adlarına nəzər salaq: saniyə, dəqiqə (60 saniyə), saat (60 dəqiqə), gün (24 saat), həftə (7 gün), ay (29,5 gün), yaz (74 gün), yay (148 gün), güz// payız (84 gün), qış (59 gün, hər dörd ildən bir 60 gün) (fəsilləri əhatə edən günlərin sayı Azərbaycandakı, daha dəqiqi, Bakıdakı iqlim bölgüsünü əks etdirir). Bu sistemdəki ərəb mənşəli saniyə , dəqiqə, fars mənşəli həftə və payız sözləri istisna olunmaqla qa- lanları “Kitab”ın dilində işlənib. Qeyd etdiyimiz kimi, 24 saat an- lamlı “gün” sözünün yaranması birbaşa Günəşin (işığın) hərəkəti ilə bağlıdır (qaranlıq – işıq; gecə-gündüz). 29,5 gün anlamlı ay sö- zü də Ayın yer ətrafında bir dəfə tam dövrə vurmasını ifadə edir. Qəməri təqvimində 29,5 gün bir ay hesab olunur ki, bu da 29,5 dəfə gecə və elə bir o qədər də gündüz deməkdir. Türk dillərindəki fəsil adları da birbaşa Günəşin hərəkət trayektoriyasını, daha dəqi-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 240
qi, müxtəlif zaman kəsiklərindəki düşmə bucağını əks etdirir (son- rakı səhifələrə bax). Fəsillərə daxil olan günlərin cəmini (365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46,1 saniyə) ifadə edən yıl//yil//il sözü isə od, işıq anlamlı “yal” arxetipi ilə bağlanır, onun allomorflarından biri kimi görünür. Bu isə o deməkdir ki, 365 gecə və elə bir o qədər də gündüzü əhatə edən zaman kəsiyinin yıl//yil (il) sözü ilə ifadəsi təsadüfi hesab oluna bilməz. Bütün bunlar “Kitab”ın dilindəki nisbətən böyük zaman kəsiklərini ifadə edən isimləri bir il ərzin- dəki zaman kəsiklərinin dinamikası kontekstində nəzərdən keçir- məyi diktə edir. Yəni belə: ay, yaz, yay, qış = yil (il);
“Kitab”ın dilində “yer kürəsinin peyki olub, onunla birlikdə günəşin ətrafında fırlanan və gecələr inikas edən günəş işığı ilə işıqlanan göy cismi” anlamlı “Ay” sözü daha çox obrazlı ifadələr- də müşahidə olunur: aydan arı. “Aydan arı gündən görkli qız qar- daşıη Banıçiçəgi Bamsı Beyrəgə diləməgə gəlmişəm!” (D-83); ayın on dördü – on dörd gecəlik ay kimi gözəl. “Baqdı gördü kim, ayıη on dördinə bəηzər” (D-266). Sonuncu nümunədəki “ayın on dördü” ifadəsi Nəsiminin dilində “iki həftəlik qəmər” şəklindədir: “Saçun şəbində yüzin iki həftəlik qəmərdir// Bu sirri bilən bilür kim, bu necə nəzərdür”. Bu qarşılaşdırmalarda iki cəhət maraq doğurur: “Kitab”ın dilində işlənmiş təşbehdəki sözlər türk mənşə- lidirsə, Nəsiminin dilindəki təşbehdə “həftə” sözü fars, “qəmər” isə ərəb mənşəlidir; “Kitab”ın dilindəki “on dörd” ədədi Nəsimi- nin dilində daha yuvarlaq ədədlə ifadə olunub (iki həftəlik). Bura- da bir həqiqəti də deyək ki, “Kitab”da “həftə” sözünün işlənmə- məsi onun VII əsrdən əvvəl formalaşdığını göstərir. Belə ki, qədim türklərdə həftənin yeddi gününün adı yoxdur, çünki həftə anlayışı islamiyyətdən sonra meydana çıxmışdır (M.Kaşğari. “Divan”, I c., səh.356). “Müqəddimə”də işlənmiş cümə, cümə gü- nü anlamlı “ayna” sözü isə “Kitab”a sonradan əlavə edilmiş sözlərdən biri hesab oluna bilər. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|