MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Az ərbaycan dili məsələləri
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1978 Misir S əfərov 18
Az ərbaycan dili məsələləri 17 Çünki ideoloji iş fəalı ədəbi tələffüzə - orfoepik qaydalara düzgün əməl etmədikdə onun nitqi zəif olur və təsir gücü azalır. Bu, hər şeydən əvvəl, ondan irəli gəlir ki, bəzi t əbliğatçılar orfoqrafik qayda ilə orfoepik qaydanı bir-biri il ə qarışdırırlar. Onlar səhv olaraq belə hesab edirlər ki, söz nec ə yazılıbsa, elə də tələffüz edilməlidir. Bu səhvi aradan qaldırmaq üçün təbliğatçı yazılışı ilə deyilişi arasında fərq olan sözləri (belə sözlər dilimizdə həddindən artıq çoxdur) orfoepik qaydalara uyğun şəkildə - məsələn, sovxoz əvəzinə safxoz, plandan əvəzinə plannan, başlayır əvəzinə başlıyır və s. tələffüz etməlidir. Bu keyfıyyətlərə yiy ələnmək üçün təbliğatçı tam orfoepik biliyə malik olmalı, dilçilik ədəbiyyatında ədəbi tələffüz haqqında olan m əlumatı müntəzəm oxumalı, məharətli natiqləri, aktyor v ə diktorların çıxışlarını dinləməli və onlardan öyrən- m əlidir. T əbliğatçının nitqinə yuxarıda göstərilənlərdən başqa, müv əffəqiyyət qazandıran bir sıra amillər də vardır. Bura t əbliğatçının dili mükəmməl bilməsi, sözləri müvəffə- qiyy ətlə, yerli-yerində seçib işlətməyi bacarması, fikri m əntiqi, aydın və parlaq surətdə izah etməsi, zəngin lüğət ehtiyatına malik olması, nitqin ideyalılığı, partiyalılığı, h əyatla sıx əlaqəsi, günün tələblərinə cavab verməsi və s. daxildir. T əbliğatçı əməli fəaliyyətində bütün bu göstərənlərə əməl etsə, dinləyicilərin şüuruna və qəlbinə daha geniş yol tapmış olar, onların qurub yaratmaq əzmini qüvvətləndirər. 1978 Misir S əfərov 18 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİN LEKSİK TƏHLİLİ HAQQINDA Son dövrl ərdə orta məktəbin Azərbaycan dili pro- qramına çox düzgün olaraq “Leksika” bəhsi də daxil edilmişdir. Buna görə də orta məktəblərdə fonetik, qrammatik t əhlil aparıldığı kimi, leksik təhlil də aparılır. Leksik t əhlil prosesində şagirdlər Azərbaycan dilinin lüğət t ərkibi, onu zənginləşdirən mənbə və yollar, sözün həqiqi v ə məcazi mənası, çoxmənalılığı, mənşəyi, işlənmə dair əsi, sinonimliyi, omonimliyi və s. haqqında daha ətraf- lı məlumat alırlar. Linqvistik t əhlilin bu növündən təkcə Azərbaycan dili d ərslərində ədəbi əsərlərin öyrənilməsində geniş istifad ə olunmasına ciddi ehtiyac vardır. Bu çox geniş mövzu olduğundan biz burada yalnız VII sinifdə tədris olunan Ə.Əbülhəsənin “Tamaşa qarının nəvələri” poves- tinin lüğət tərkibinin leksik təhlilindən, özü də həmin əsərin bütün leksik xüsusiyyətləri haqqında deyil, şagirdlər t ərəfindən çətin anlaşılan yalnız bəzi dialekt sözlərdən b əhs etməklə məhdudlaşacağıq. Az ərbaycan sovet ədəbiyyatının görkəmli nümayən- d ələrindən biri olan Ə.Əbülhəsən öz müasirləri S.Rəhi- mov, M.İbrahimov, Ə.Vəliyev və b. kimi, ədəbi dili canlı xalq dili hesabına zənginləşdirmək məqsədi ilə öz bədii yaradıcılığında dialekt sözlərdən yeri gəldikcə istifadə etmişdir. Bu isə, hər şeydən əvvəl, yazıçının üslubi məq- s ədi ilə əlaqədardır. Belə ki, yazıçı müəyyən bir ərazidə yaşayan şəxsi, əsəri üçün surət seçmişsə, deməli, onun Az ərbaycan dili məsələləri 19 nitqind ə həmin mühitə, şəraitə və əraziyə aid dialekt sözl ərindən, ləhcə, şivə xüsusiyyətlərindən istifadə etmə- lidir. Bu is ə surətlərin daxili aləminin açılmasına, onun dünyagörüşünü, psixologiyasını müəyyənləşdirməyə köm ək edir. Yazıçı dialekt sözlərindən həm öz dilində, h əm də surətlərin danışığında istifadə etmişdir. “Dialekt söz-l ərindən ədəbi-bədii əsərlərin dilində müəyyən m əqsədlə istifadə olunur. Yazıçı və şair kənd həyatı haqqında danışırsa, gerçəkliyi daha real göstərmək, əsərin dilini z ənginləşdirmək məqsədilə surətin nitqindəki kimi, mü əllif nitqinə də dialektizmləri tez-tez daxil edirlər” 1 . Bununla yanaşı, sənətkar əsərin dilinə ehtiyatla yanaşmalı v ə hər cür dialektizmin əsərə yol tapmasına imkan verm əməlidir. Çünki bu, “əsərin dilində məzəli duzluluq yox, artıq duzluluq – şorluq əmələ gətirir” 2 . Yazıçı dialekt sözl ərindən “yerli kolorit yaratmaq, surətin nitqini fərdi- l əşdirmək, hadisəni real əks etdirmək” 3 üçün istifad ə edə bil ər. Mü əllim izah etməlidir ki, povestin dilindəki dia- lektizml ərin çoxu canlı xalq danışıq dilinə aiddir. Ədib dialekt sözl əri vasitəsi ilə əsərdəki surətlərin dünya- görüşünü, peşəsini, həyat tərzini və başqa xüsusiyyətlərini daha real şəkildə verə bilmişdir. Digər tərəfdən, bu sözlər vasit əsilə sənətkar qəhrəmanın daxili aləmini, onun psixo- logiyasını da düzgün əks etdirmişdir. Düzdür, “dialekt sözl əri ədəbi dildə işlənmir, çünki bunlar, fikrin ç ətin başa düşülməsinə səbəb olur. Lakin 1 В.Н.Прохорова. Диалектизмы в языке художественной литературы. Учпедгиз, 1957, стр.4. 2 Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1972, səh.89. 3 A.Qurbanov. Müasir Az ərbaycan ədəbi dili. Maarif nəşriyyatı, Bakı, 1967, s əh.218. Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|