Mü əllif Ata kişiyev Bəxtiyar Sərhəd oğlu (hüquqşünas, elmi dərəcəsi və elmi adı yoxdur) Redaktor

 
295 
y
ətin inkişafında şəhərlərin rolunun artmasını göstərən tarixi 
proses; mexaniki köçl
ər və  demokratik proseslərin nəticə-
sind
ə, müxtəlif səbəbiyyatlardan (o cümlədən: şəhər həyatının 
cazib
ədarlığı,  gəlir  əldə  etmə  və  inkişaf  üçün  geniş  imkan-
ların  olması,  ağır  kənd həyatından  aralanma  niyyəti və  s.) 
şəhər əhalisi ilə kənd əhalisi arasında, əhalinin say tərkibinin 
faiz nisb
əti ilə birincinin xeyrinə dəyişməsi. U. proseslərinin 
müasir dövrd
əki təməlini XIX əsrdə  baş  vermiş  texniki  – 
istehsalat  inqilabı  qoymuşdur  və  U.  prosesi  daima  inkişaf 
edir. U.-
nın  müsbət və  mənfi cəhətləri mövcuddur: U-nın 
müsb
ət tərəfi kimi: şəhərlərin gur inkişafı, maddi və mənəvi 
f
əaliyyətin, o cümlədən:  iqtisadiyyatın,  mədəniyyətin, elmin 
v
ə  sosial həyatın  digər sahələrinin güclənməsini,  inkişafını, 
əhalinin təmərküzləşməsini və inteqrasiyasını və s.-ləri misal 
ç
əkmək olar; U.-nın  mənfi tərəfi  kimi: həmin (U.) prosesin 
kor-t
əbii keçməsini;  şəhərlərdə  qiymətlərin,  işsizliyin,  hətta 
cinay
ətkarlığın artmasını, yəni sosial-iqtisadi böhranın dərin-
l
əşməsini və  s.-ləri misal çəkmək olar. Bax həmçinin  aqlo-
merasiya. 
UZURPASİYA  (latın  usurpatio,  usuro-zəbt edirəm,  ələ 
keçirir
əm)  –  qeyri-qanuni olaraq nəyisə  zəbt etmə, yaxud 
özg
ənin  hüquqlarını  zorakılıqla  mənimsəmə; (siyasi) qeyri-
qanuni olaraq dövl
ət hakimiyyətini bütövlükdə  ələ 
keçirilm
əsini, yaxud dövlət  başçısı  səlahiyyətini  –  dövlət 
(hakimiyy
ət) çevrilişi  yolu  ilə  mənimsənilməsi, eləcə  də, 
h
əmin (zorakı, saxta) yollarla əldə saxlanılması. U. bir qayda 
olaraq s
ərt  siyasi  rejimin  (despotizmin,  diktaturanın, 
tiraniyanın,)  bərqərar  olunmasına  gətirib  çıxardır.  Dünyanın 
bütün demokratik dövl
ətlərində  U.  –  dövlətə  qarşı  ağır 
cinay
ət kimi qəbul edilir. 
UŞAQ  BAXIMSIZLIĞI  (rus analoqu безпризорность)  – 
h
əddi-büluğa  çatmamış  yeniyetmələrin  (uşaqların)  daimi 
yaşayış  və  məşğuliyyətini itirməklə  ailədən  uzaqlaşması; 

---

 
296 
sosial f
əlakət. U.B. – uşaq nəzarətsizliyinin ən ağır formasıdır 
v
ə adətən uşaq cinayətkarlığı ilə nəticələnir. Sivil dövlətlərdə 
valideynini itirmiş uşaqlar dövlət qayğısı ilə əhatə olunurlar. 
UŞAQ NƏZARƏTSİZLİYİ – uşaq və yeniyetmələrin əxlaqı 
(r
əftarı) və məşğuliyyəti üzərində valideynlərinin və ya onları 
əvəz edən  şəxslərin nəzarətinin zəifləməsi və  ya heç olma-
ması.  U.N.  uşaq  və  yeniyetmələrin  intizamsızlığına  təhsilə 
meylin  azalmasına,  inkişafdan  geri  qalmasına  və  s. səbəb 
olur, h
ətta  uşağın  baxımsızlığına  və  uşaq  cinayətkarlığına 
g
ətirib çıxarda bilər. 
 
Ü 
 
 
ÜMUMXALQ  MÜZAKİRƏSİ  –  demokratik prinsiplər 
əsasında  dövlətin, cəmiyyətin həyatındakı  mühüm  məsələlər 
üzr
ə xalq tərəfindən geniş müzakirəsi. Ü.M.-nə Konstitusiya 
v
ə  digər mühüm əhəmiyyətli qanun layihələri, mühüm 
əhəmiyyətli siyasi, iqtisadi və, hətta hərbi və  s. məsələlər 
çıxarıla  bilər, buna müvafiq olaraq xalq, insanlar Ü.M.-nə 
çıxarılan  məsələlər üzrə  ümumi  yığıncaqlarda,  iclaslarda 
dig
ər ictimai tədbirlərdə  məsləhətləşmələr, diskussiyalar, 
dialoqlar v
ə s. aparır və kütləvi informasiya vasitələri (KİV), 
kütl
əvi  yığıncaqlar,  dövlət  orqanlarına  məktub göndərmə  və 
dig
ər  vasıtələr ilə  öz mövqeyini, arzu və  təkliflərini 
bildirirl
ər. Ü.M. məcburi deyil, məşvərət xarakteri daşıyır və 
xalqın ümumi rəyininin öyrənilməsi üçün mühüm vasitədir. 
ÜMUMİ  SEÇKİ  HÜQUQU  –  demokratik prinsiplərə 
arxalanan, ümumxalq s
əsverməsi və referendum vasitələri ilə 
mü
əyyən  yaş  həddinə  çatmış  vətəndaşlara  dövlətin  işlərində 
v
ə idarə olunmasında iştirak etmə imkanlarını yaradan hüquq. 
Ü.S.H. dеdikdə, sеçki hüququn şərtlərinə cavab vеrən bütün 
v
ətəndaşların  irqindən, milliyətindən, dinindən, dilindən, 
cinsind
ən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqe-

---

 
297 
yind
ən,  əqidəsindən, siyasi partiyalara və  başqa  ictimai 
birlikl
ərə  mənsubiyyətindən və  ya digər  statusundan  asılı 
olmayaraq, seçm
ək və  seçilmək və  referendumda  iştirak 
etm
ək hüququ başa düşülür. 
ÜSYAN  (h
ərbi üsyan) –  mövcud hakim dairələrin  əleyhinə, 
milli zülm
ətə  qarşı  və  yaxud, hakimiyyətin  ələ  keçirilməyin 
başqa  yolları  olmadıqda,  mövcud  hakim  dairələr müqavi-
m
ətlə, zorakılıqla hakim resurslarını öz əllərində saxladıqları 
t
əqdirdə, hakimiyyəti ələ keçirmək məqsədi ilə sosial qrupun 
v
ə  ya insan kütlələrinin  açıq  kütləvi hərbi  çıxış  etməsi. 
İnqilab - Ü.-ı bunt, qiyam, putç və digər növ hərbi çıxışlar Ü.-
ın növləri kimi fərqləndirilir. 
 
V 
VAKANSİYA  (fransız  vacance,  latın  vacans-tutulmamış, 
boş) - idarə, müəssisə və təşkilatlarda, yəni dövlət və qeyri-
dövl
ət  qurumlarıında  müəyyən təşkilati  səbəblərdən, vaxt 
baxımından  adətən  kiçik,  qısa  dövr  tutulmamış,  boş  qalmış 
yer, v
əzifə; təhsil müəssisələrində boş yer. 
VALORİZASİYA (ingilis valorization) - malın qiymətini və 
ya qiym
ətli  kağızların  kursunu  süni  sürətdə  artırmaq  üçün 
görül
ən dövlət tədbirləri. 
VERGİLƏR  (rus analoqu налог, ingilis analoqu tax, alman 
analoqu  Steuerf)  -  miqdari dövl
ət (hökumət) tərəfindən 
mü
əyyənləşdirilən,  sahibkarlıq  fəaliyyəti ilə  məşğul  olan 
fiziki v
ə  hüquqi (kommersiya təşkilatı)  şəxslərindən, müəy-
y
ən vaxt çərçivəsində  (adətən:  aylıq,  kvartallıq)  ümumi 
g
əlirlərinin müəyyən faizi nisbətində  dövlət hesabına 
müt
əmadi, məcburi tutulan nəğd  pul  vəsaiti. V. -  tutulma 
(yığılma)  üsuluna  görə  birbaşa  və  dolayı  V.-ə  bölünür: 
birbaşa V. fiziki və hüquqi şəxslərin gəliri; yaxud əmlakından 
tutulan;  birbaşa  V.-real  birbaşa  V.-ə  (torpaq sahəsinə, mal-
qaraya, daşınmaz əmlaka qoyulan V.) və şəxsi birbaşa V.-ə - 

---