MühaziRƏ 1 Tullantıların növləri, təsnifatı və təhlükəlilik sinifləri

Təbii Sərvətlər Nazirliyinin əmri ilə təkcə tullantı sinifləri müəyyən edilməyib, həm də tullantıların əmələ gəlməsi zamanı bütün sahibkarlıq subyektləri üçün xüsusi pasportların hazırlanması zərurəti də müəyyən edilmişdir. Tullantıların pasportlarının hazırlanması müəssisələr üçün müxtəlif sinif tullantılarının təhlükəsiz idarə edilməsi, habelə onların qanuni şəkildə utilizasiyası üçün təlimatlar yaratmaq üçün lazımdır. Pasport tullantıların bütün xüsusiyyətlərini və təhlükə sinfini göstərir. “Tullantıların İdarə Edilməsi” şirkətlər qrupu istehlak və sənaye tullantılarının utilizasiyası üzrə ixtisaslaşmışdır. Onlar tullantıların təhlükə sinfinin hesablanması, pasportların hazırlanması və bütün lazımi sənədlərin tərtib edilməsi üzrə xidmətlər göstərirlər. Bu şirkətlər qrupu müəssisələrlə müqavilə bağlandıqdan sonra zibillərin xüsusi maşınlarla yığılması, çeşidlənməsi və zərərsizləşdirilməsi ilə bağlı bütün işləri öz üzərinə götürürlər, böyük həcmdə tullantıların ətraf mühitə zərər vermədən təhlükəsiz utilizasiyasını həyata keçirirlər.

MÜHAZİRƏ 3

• 
  Sənaye tullantılarının saxlanma üsulları, poliqonların sxemi və qoruyucu ekranları
  

• 
  Sənaye tullantılarının saxlanma üsulları
  

Yeni ehtiyatlara qənaətedici və ekoloji cəhətdən təmiz texnoloji proseslərin işlənib hazırlanması zamanı tullantıların texnoloji prosesdən çıxarılması mərhələsində nların zərərsizləşdirilməsi lazımdır, lakin elm və texnologiyanın müasir inkişafı ilə utilizasiy olunmayan, yanmayan, zərərsizləşdirilməsi mümkün olmayan zəhərli tullantıların əmələ gəlməsini istisna etmək mümkün deyil. Bu halda belə növ sənaye tullantılarının gələcəkdə istifadə olunması üçün, onların xüsusi yaradılmış anbarlarda basdırılması daha əlverişli hsab olunur.
Sənaye tullantıları anbarlarından istifadə
Sənaye tullantılarının basdırılması üçün geoloji birləşməli (qranit, vulkanik süxurlar, tuflar, bazaltlar, duz təbəqələri, gips, anhidrit, dolomit, gil, qneyslər) rezervüarlardan istifadə etmək məqsədəuyğundur.
Belə tip anbarlar həm müstəqil, həm də dağ mədən müəssisələri ilə birgə onların şaxtalarında yaradıla bilər.
Son illər ərzində ölkəmiz müxtəlif faydalı qazıntıların ən böyük tədarükçüsü olmuşdur. Belə faydalı qazıntıların hasilatı nəticəsində xeyli miqdarda boş suxurlar, söndürülməmiş və ya tədricən söndürülmüş işlənmiş sahələr əmələ gəlir ki, onlar da az və ya çox dərəcədə sənaye tullantılarının basdırılması üçün uyğun ola bilir. Tullantıları yerləşdirərkən bir sıra müəyyən şərtlərə və məhdudiyyətlərə əməl edilməlidir:
1. Layların su keçirməməsi və onların üstündə və altında bol sulu təbəqələrin olması;
2. Su keçiricisinin qalınlığını artıra bilən deformasiyaların (öz kütləsinin təsiri altında kəsilmə, zəlzələlər, qaz-dinamik hadisələr, qrunt partlayışları və s. nəticəsində yaranan dinamik yüklər) baş verməsinin tam aradan qaldırılması;
3. Yaşayış məntəqələrinin daşqınların, sellərin, subasmaların baş verə biləcəyi ərazilərdən, bəndlərin və dambaların yarılması, dağ mədən işlərinin aparılması nəticəsində yer səthinin çökməsi zonalarından uzaqda yerləşdirilməsi;
4. Lazım gələrsə, tullantıların işlənmiş boşluqlara ötürülməsi işlərinin dərhal və tam zəmanətlə həmişəlik dayandırılması üçün üsul və vasitələrin mövcudluğu.
Tullantıların yeraltı basdırılması litosferin müxtəlif dərinliklərində və hidrodinamik zonalarında həyata keçirilə bilər, buna görə anbarların aşağıdakı növləri vardır:
- Aerasiya və aktiv su mübadiləsi zonasında yerləşən dayaz anbarlar;
- Aktiv su mübadiləsi zonasından aşağıda, lay temperaturu 50 - 70⁰C həddində olan orta dərinlikli anbarlar;
- 2000 m-dən çox dərinlikdə yerləşən dərin anbarlar.
Anbarlarda aerasiya zonasının qalınlığını və süxurların süzülmə xassələrini, anbarların sıxlığına təsir edən ekzogen geoloji proseslərin (karst, eroziya, sürüşmə və s.) intensivliyini nəzərə almaq lazımdır. Kamuflet (ətraf mühiti məhv edən və ya plastik deformasiyaya uğradan, lakin səthin daimi deformasiyalarına səbəb olmayan basdırılmış partlayıcı yüklərin partladılması) partlayışının və nüvə partlayışlarının enerjisindən istifadə edərək yeraltı tankların yaradılmasının qeyri-ənənəvi yolları ilə bağlı təkliflər vardır. Nəticə etibarı ilə zəhərli sənaye tullantılarının anbarı tərkib elementləri geoloji mühitin (dağ suxur massivi, qrunt suları) və yerüstü və yeraltı mühəndis tikililəri (işçilərin, quyuların, kommunikasiyaların) komponentlərindən ibarət olan mürəkkəb geotexniki sistemdən ibarətdir.