43
camaatın e`tina etmədiyi bütün zəiflərdir (onlar!) əgər
Allaha and versələr, Allah dualarını qəbul edər.”
1
O Həzrətə (s) deyəndə ki: “Bətha və Məkkə torpaqları
qızıl ilə doludur, əgər istəyirsənsə sənə verək.” Cavabında
buyurdu: “Xeyr! [Bəlkə belə yaxşıdır ki,] bir gün ac oluram,
ehtiyac əlimi Sənə uzadıram və bir gün tox oluram Sənə
şükür edirəm.”
2
Dördüncü fəsil
Riyazət
Allah-taala riyazət barəsində buyurur: “Amma kim
(qiyamət günü) Rəbbinin hüzurunda durmaqdan qorxmuş
və nəfsinin istəyini (şəhvət) boğmuşsa, həqiqətən, onun
yurdu cənnətdir!”
3
“Riyazət”in lüğəvi mə`nası heyvanı ram etmək, onu
xoşagəlməz hərəkətlərdən çəkindirmək və sahibinin verdiyi
bütün buyruqlara onu adət etdirməkdir. Bizim də burda
məqsədimiz riyazət dedikdə, heyvani nəfsin
4
şəhvət və
1
“Bihar”, c. 77, səh. 93, rəvayət 2.
2
“Bihar”, c. 72, səh. 64, rəvayət 13.
3
“Naziat”, 40-41.
4
Nəfs − Məfhumundan asılı olaraq müxtəlif mə`nalarda işlənir:
1. Hər kəsin və ya hər bir şeyin zatı.
2. Ruh, zehin.
3. Öz.
Hər bir şəxsin özü.
4. Qədim fəlsəfədə təbii cisimdə (maddə) həyatı və hərəkəti yaradan
müstəqil cövhər. Nəfsin tərifində demişlər:
“Mücərrəd bir cövhər olub zatında maddəyə ehtiyacı yoxdur, amma
fe`ldə maddəyə ehtiyacı olar. Cənabəzi nəfsin irfani məfhumu haqqında deyir:
“Nəfsin həqiqəti elmin vasitəsilə idrak olunmaz, vicdanla tanınmaz. Nəfs
mütləq vücuddan ibarət olub nəfsin nöqsanları vasitəsilə pərdələnmişdir.
Əbulqasim Qüşeyri deyir: “Bir şeyin nəfsi, yə`ni o şeyin vücudu
deməkdir. Amma mə`rifət əhli yanında nəfs deyildikdə vücud nəzərdə
44
qəzəb qüvvəsində və bu iki qüvvəyə aid olan şeylərdən
itaətinə mane olmaq və [həmçinin]
natiqə nəfsin
1
heyvani
qüvvəyə, mal toplamaq, vəzifəyə olan hərislik və bu
hərislikdən törənə biləcək hiylə, məkr, qeybət, təəssüb,
qəzəb, kin, həsəd, fisq, şər işlərdə batıb qalmaq və
xoşagəlməz adətlər kimi əxlaqi rəzilətlərə və əməllərə tabe
olmağının qarşısını almaqdır.
Və həmçinin, riyazət dedikdə məqsədimiz, mümkün
kamala çatmaq yolunda nəfsin, əql və əməldən itaətini
adətə çevirməkdir. Və amma şəhvət qüvvəsinə tabe olan
nəfsə “bəhimi” deyərlər, qəzəb qüvvəsinə tabe olan nəfs
“səbu`i” deyərlər və əxlaqi rəzilətləri özündə adətə
çevirmiş nəfsi “şeytani” adlandırarlar.
Allah Qur`anda bu üç nəfsi “əmmarə
nəfs”
2
adlandırmışdır. [Əlbəttə] əgər bu rəzilətlər nəfsdə sabit
olmuş olsa, amma əgər sabit olmasa və ya hərdən insanda
gah xeyirə, gah da şərə təmayül etsə və ya xeyirə meyilli
olub, şərə meyillilikdən peşman olsa və özünü danlasa, o
nəfsə “ləvvamə nəfs”
3
demişdir.
Və amma əqlə tabe olub
xeyir tələbini özündə adətə
tutulmur. Məqsəd bir kəsin pislənilən sifətləri, məzəmmətedici əxlaqı və
əməlləridir.” Ariflərə görə nəfs ruhun zindanı, dünya isə nəfsin zindanıdır.
Burada Nəsirəddin Tusi mə`rifət əhlinin, ariflərin nəzərindən çıxış edir,
nəfsi salikin ali məqsədə çatması yolunda əngəl olan əsas maneələrdən biri
sayır.
1
Natiqə nəfs − Qədim fəlsəfədə buna insani nəfs, aqilə nəfs, mələki nəfs
də demişlər. Nitq (şüur) insanı heyvandan ayıran başlıca xüsusiyyət kimi
götürülür. Nitq qüvvəsi insan əqlinin və danışmasının əsas mənşəyi hesab
edilir.
Burada əqlin hakim kəsildiyi, digər heyvani qüvvələri özünə tabe
etdirən nəfs nəzərdə tutulur.
2
Əmmarə nəfs − Qur`ani-kərimin 12-ci surəsinin 53-cü ayəsindən
götürülmüşdür.
3
Ləvvamə nəfs − Qur`ani-kərimin 75-ci surəsinin 2-ci ayəsindən
götülürmüşdür.
45
çevirmiş nəfsi “mütməinnə nəfs”
1
adlandırmışdır.
Riyazətdə insanın hədəfi
Riyazətdə insanın qərəzi üç şeydir:
1. Haqqa qovuşmaq yolunda zahiri və batini maneələrin
aradan qaldırılması;
2. Kamalın tələbi məqsədilə heyvani nəfsin əməli əql
qarşısında müti edilməsi;
3. Mümkün kamala çatmaq məqsədilə ilahi feyzin qəbulu
yolunda insani nəfsin sabitliyə adət etdirilməsi;
Beşinci fəsil
Mühasibə və müraqibə
Allah-taala mühasibə
və müraqibə haqqında
buyurur:”Göylərdə və yerdə nə varsa, (hamısı) Allaha
məxsusdur. Siz ürəyinizdə olanı zahirə çıxarsanız da
çıxarmasanız da Allah ona müvafiq sizinlə haqq-hesab
çəkər.”
2
“Mühasibə” lüğətdə kiminləsə hesablaşmaq və
“müraqibə” (bir şeyi qoruyaraq, əmanət olaraq) saxlamaq
mə`nasındadır. Mühasibə dedikdə bizim məqsədimiz
budur ki, insan itaətini və günahını hesab etsin, görsün
hansı daha çoxdur. Əgər itaəti çox olsa, baxıb görsün
itaətinin günahdan çox olması Allahın onun haqqında lütf
etdiyi ne`mətlərə nisbətdə nə qədərdir. İnsanın vücudunun
özü elə bir ne`mətdir ki, onun əzalarının yaradılışında
saysız hikmətlər gizlənmişdir; belə ki, təşrih elminin
1
Mütməinnə nəfs − Qur`ani-kərimin 89-cu surəsinin 27-ci ayəsindən
götürülmüşdür.
2
“Bəqərə”, 284.
46
alimləri öz fəhmləri və elmləri tutumunda neçə-neçə
kitablarda onu şərh etmişlər. [Amma buna baxmayaraq]
dəryadan bir qətrəni belə başa düşə bilməmişlər. [İnsanın
vücuduna diqqətlə nəzər salsaq] nəbati və heyvani nəfs
qüvvələrində çoxlu faydaların mövcud olduğunu
görəcəyik, [insanın ruhuna nəzər salsaq] Allahın onu,
mə`qulatı
1
və elmləri öz zatı ilə necə də dərk edən,
məhsusatı
2
necə fəhm edən olaraq yaratdığını müşahidə
edəcəyik, ə`za və qüvvələrini idarə edə bilməsi üçün
ixtiyarında alətlər qoyduğuna şahid olacağıq. Həmçinin
[Allah] ilk yaradılışdan insanın ruzisini müəyyən, onun
inkişaf və bəslənməsi vasitələrini həm yuxarı aləmdən, həm
də bu dünyadan hazır etmişdir.
Belə olan surətdə əgər [günahına nisbətdə ağır gələn]
itaətini Allahın bütün bu ne`mətləri və digər sayagəlməz
ne`mətlərilə müqayisə etsə, bütün hallarda özünün təqsirli
olduğunu görəcəkdir. Necə ki, Allah buyurmuşdur:
“Əgər Allahın ne`mətlərini sayacaq olsanız, sayıb qurtara
bilməzsiniz.”
3
Və amma, əgər onun itaəti və günahı bir həddə, bərabər
olsa, bilməlidir ki, bu ne`mətlərin müqabilində heç bir
bəndəlik etməmişdir və [belə olan halda] öz təqsirini aşkar
görəcəkdir.
Və amma, əgər günahı itaətindən çox olmuş olsa.., vay
halına!
Yenə vay halına! Buna görə də kamalın
tələbində olan
əgər özü ilə bu cür mühasibəni aparsa, onda itaətdən başqa
bir şey olmayacaqdır. Və baxmayaraq ki, ancaq itaət edir
1
Əql vasitəsilə dərk olunanlar.
2
Hiss üzvləri vasitəsilə dərk olunanlar.
3
“İbrahim”, 34.