Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 206

Midiyada, nə  də  İranın cənubunda zərdüştlük dininə xidmət 

etmirdilər. Ehtimal edirlər ki, məhz e.ə. VI əsrin sonunda maqlar 

zərdüştlük dininə də xidmət etməyə başladılar. Avestada Zərdüşt 

kahinləri atravan adlanırdılar. Atravan "od saxlayan" mənasını 

daşıyır. Lakin erkən zərdüştlük oda sitayişi  əsas müddəa kimi 

qəbul etməmişdi. Güman etmək olar ki, zərdüştlüyə  qədərki 

kahinlər oda sitayiş edirmişlər, yəni atəşpərəst idilər. Kahinlər 

atəşpərəstlik ehkamını  zərdüştlüyə  təxminən e.ə. V-IV əsrlərdə 

gətirmişdilər. Atəşpərəstlik, qədim dini ayin kimi, İranda təmsil 

olunmuşdu. E.ə. VIII əsr mixi yazılarında od ilə  əlaqədar 

toponimlər adı  çəkilmişdir. Persepol elam mətnlərində "od 

saxlayan" kahinlər yad edilirdi. İlk atəşpərəstlər müxtəlif etnik 

mənsubiyyətə malik imişlər. Bəzi tədqiqatçılar Midiya maqlarını 

İran mənşəli yox, turan (türk) tayfalarına mənsub edirdilər. 

Zərdüştlüyün yayılması ilə  əlaqədar onun təlimini qəbul etmiş 

maqlar İran dillərini də bilməli idilər, çünki Avesta dili İran dilləri 

qrupuna aid idi. 

Maqlar Haxamaniş şahlarının rəsmi kahinləri imişlər. Buna 

baxmayaraq belə hesab edirlər ki, Haxamanişlər zərdüştlüyü qəbul 

etməmişdilər. Başqa bir mülahizəyə görə, onlar Zərdüşt dininə 

sitayiş edirdilər, çünki I Daradan başlayaraq Haxamanişlər 

Ahuramazdanı yeganə böyük allah hesab edirdilər. Güman edirlər 

ki,  əhali arasında zərdüştlük kök salmamışdı. Herodotun 

məlumatına görə, farslar məbəd tikməzmişlər, ibadəti açıq havada 

keçirərmişlər. Haxamanişlər, o cümlədən farslar ölünü dəfn 

edirdilər, lakin maqlar meyiti basdırmırdılar. Onun qurd-quşa yem 

kimi qoyurdular, sonra sümükləri torpağa quylayırdılar. Bu ayin 

zərdüştlüyün ilk mərhələsinə xas deyildi. Farslar köhnə allahlara 

da sitayiş edirdilər. Erkən zərdüştlük dini ayinləri məbəddə yox, 

açıq səma altında keçirilirdi. Lakin yerli İran  əhalisi arasında 

məbədlərdə oda sitayiş etmək dini ayini mövcud idi. Yəqin ki, 

yerli dinlərin Zərdüşt dini ayinlərinə  və  mərasimlərinə  təsiri 

olmuşdu. Maqların oda sitayiş etməsi və sönməz odu məbədlərdə 

qoruması ayini qədim olmuş, sonralar məbədlərdə oda ibadət 

zərdüştlüyə  də keçmişdir. Ehtimala görə, I Daranın 

hakimiyyətindən başlayaraq Haxamanişlər erkən zərdüştlüyü 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 207

qəbul etmişdilər, çünki e.ə. Vl-V əsrlərdə  zərdüştlük ehkamları 

hələ tam formalaşmamışdı. 

Maddi istehsal və ixtisaslaşdırma ticarətin genişlənməsinə 

şərait yaradırdı. Hər vilayət özünəməxsus məhsul ilə tanınırdı. 

Maqadha metal və düyü ilə məşhur idi. Ölkənin şimal-qərb hissəsi 

at və arpa, cənubu qiymətli daş, mirvari və  şirniyyat ilə, qərbi 

pambıq və pambıq parçalar ilə  fərqlənirdi. Dövlət ticarət işindən 

böyük gəlir götürürdü. Buna görə dövlət yolların çəkilməsi, 

bazarda qayda-qanun yaradılması, çəki daşlarının 

dəqiqləşdirilməsi və ticarət müqavilələrinin bağlanmasına qayğı 

göstərirdi. Ticarətin inkişafı pul dövriyyəsini genişləndirdi. 

Ən geniş yayılmış pul vahidi pana idi. Ölkənin  şimal-

qərbində Haxamaniş  və yunan pul vahidləri də  işlədilirdi. 

Sələmçilik ölkədə vüsət almışdı. Borcun illik faizi müxtəlif idi. 

Borc faizi 15-60 %-ə çatırdı. 

Sənətkarlıq kənd və  şəhərlərdə  təmsil olunmuşdu.  Əsl 

sənətkarlıq mərkəzləri  şəhərlərdə  cəmləşmişdi. Burada qara və 

əlvan metallurgiya inkişaf tapmışdı.  Şəhərlərdə  dəmirçilik, silah 

hazırlama, zərgərlik işi, ağac, daş  və sümükişləmə, dulusçuluq 

sənətkarlığı,  ətriyyat hazırlama və s. peşə sahələri geniş 

yayılmışdı. Müxtəlif peşə sahələrinin ittifaqı  (şreni) yaranmışdı. 

Hökmdara, ayrı-ayrı varlılara məxsus sənətkarlıq emalatxanaları 

vardı. 

Qədim  İran mədəniyyəti qonşu xalqların mədəniyyətində, 

bütövlükdə  bəşər mədəniyyətinin inkişafında  əvəzolunmaz iz 

buraxmış, onun inkişafına güclü təsir göstərmişdir. 

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 208

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 209

 

 

 

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 210

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 211

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 212

 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 213

QƏDİM AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİ 

Müəyyən edilib ki, Azərbaycanda ibtidai icma quruluşu 

artıq 1.5 mln il qabaq yaranıb, yəni Azərbaycan dünyada ən qədim 

mədəniyyət ocaqlarından biridir. Bütövlükdə ibtidai icma dövrü 3 

dövrə - daş, tunc və dəmir dövrlərinə ayrılır. İbtidai insanların ən 

qədim məskənləri Qarabağ, Qazax, Naxçıvan, Kəlbəcər, Lerik və 

Yardımlıda aşkar edilib. 

Qarabağda bunlar Azıx, Tağlar, Kəlbəcərdə - Zar mağara 

məskənləri, Qazaxda - Daşsalahlı  və Damcılı, Naxçıvanda - 

Qazma, Lerikdə Buzeyir mağaralarıdır. 

Fizuli  şəhəri yaxınlığında Quruçay dərəsindəki Azıx 

mağarasında alt paleolit (2.5-2.0 mln il-100 min il) yaxşı 

öyrənilmişdir. Burada ən dərin laylarda Olduvay çınqıl alətlərinə 

oxşar çaylaqdan düzəldilmiş alətlər tapılmışdır. Bunlar universal 

alətlər idi. Onlarla kəsir, çapır və digər işlər görürdülər. Bu 

mağara məskənini Məmmədəli Hüseynov kəşf edib və uzun illər 

boyu tədqiq edib. Azıx tapıntıları əsasında Azərbaycanda yaşı 1.5 

mln il olan qədim Quruçay arxeoloji mədəniyyətinin mövcudluğu 

əsaslandırılmışdır. 

Min illər ötdü, kobud əl çapacaqları, sonralar isə nacaq, 

bıçaq,  ərsin, biz kimi forma və  təyinatına görə müxtəlif alətlər 

meydana çıxdı. Onları nukleusdan - iri daş özəyindən 

qopardırdılar. 

Daş alətlərlə yanaşı ov obyekti olan çoxdan nəsli kəsilmiş 

heyvanların sümükləri tapılmışdır.  Əsas məşğuliyyət növü 

yığıcılıq və ovçuluq idi. Həyat insanları kollektivlərdə birləşməyə 

məcbur edirdi. Bunlar ibtidai insan sürüsü və ya ilk icma adlanan 

qeyri-sabit birliklər idi. Azıxda yaşı 700 min il olan ocağın izləri 

aşkar edilib. 1968-ci ildə Azıxda yaşı 350-400 min il olan ibtidai 

insanın (azıxantrop) alt çənəsinin fraqmenti tapılıb. Bu, dünyada 

qədimliyinə görə dördüncü olan ibtidai insan fraqmentidir. 

Beləliklə, Azərbaycan ərazisi ibtidai insanın formalaşdığı qurşağa 

daxildir. 

Azıxantrop tədricən tikinti vərdişləri qazandı, onda dini 

təsəvvürlər əmələ gəldi (üzərində xüsusi nişanlar olan ayı kəllələri 

tapılıb), ibtidai incəsənət yarandı. Alt paleolitin sonunda çaxmaq 

---