QəRİbov asəF ƏZİzov anar

32 
 
-  Ticarətdə  iştirak  edən  əmtəələr  üzrə  daxili  tələb  və 
təklif balansının dəstəklənməsi zəruri deyildir. Ticarətdə iştirak 
etməyən  əmtəələr  üçün  isə  daxili  tələb  çatışmazlığı  xaricdən 
gələn  əmtəələr  üzrə  tələb  artımı  hesabına  kompensasiya  oluna 
bilər.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ticarətdə  iştirak  etməyən  əm-
təələr  üzrə  daxili  tələb  və  təklifin  saxlanılması  çox  vacibdir. 
Təcrübə  göstərir ki,  məhz bu prosesin ardıcıllığının  pozulması 
ciddi sosial-iqtisadi qeyri-mütənasibliyə gətirib çıxarır. 
- Ticarətdə iştirak etmək imkanına malik  əmtəələr üzrə 
daxili  qiymət  səviyyəsinin  dinamikası,  digər  ölkələrdə  qiymət 
səviyyəsinin  və  dinamikasının  dəyişikliyinə  uyğundur.  Daxili 
bazar üçün nəzərdə tutulan - ticarətdə iştirak etməyən əmtəələr 
üzrə  daxili  qiymətlər  digər  ölkələrin  qiymətlərindən  fərqlənə 
bilər ki,  bunun da  əsas səbəbi  bu  əmtəələrin qiymətlərinin də-
yişməsinin,  xaricidə  baş  verən  qiymət  dəyişikliklərindən  asılı 
olmamasıdır. 
Daha çox "ticarətdə iştirak etməyən" əmtəələr üzrə tipik 
nümunə kimi  xidmət  sahələri  götürülə bilər. Adətən belə təsi-
satların (məs. bərbərxana, kimyəvi təmizləmə və s.) müştəriləri 
daimi  yaxında  yaşayırlar.  Məsələn,  təbii  olaraq  xaricdən  ki-
minsə öz kostyumunu başqa ölkəyə aparıb təmizlətməsi qeyri-
realdır.  Mənzili  kirayə  vermək  üzrə  xidmətlər  və  "ticarətdə 
iştirak  etməyən"  əmtəələrə  aiddir.  Məsələn.  Tokioda  mənzil 
üçün  yüksək  icarə  haqqı  olan  şəhərdə  Yaponiya  vətəndaşı,  öz 
ölkəsindən  bir  neçə  yüz  kilometr  aralıda  olan  Qazaxstanda 
normal  yaşayış  şəraiti  və  aşağı  kirayə  haqqı  tələb  edilən 
mənzildən  heç  cür  istifadə  edə  bilməz.  Çünki  mənzil  kirayəsi 
"ticarətdə  iştirak  etməyən"  əmtəədir.  Dünya  iqtisadiyyatı  nöq-
teyi-nəzərindən  həkimlərin,  müəllimlərin  də  təklif  etdiyi  xid-
mətlər "ticarətdə iştirak etməyən" əmtəələrə aid edilir. 
Ticarətdə iştirak edən və etməyən əmtəələr üzrə bölgü-
nü klassik iqtisadi fikir nümayəndələri həyata keçirmişlər. On-
lar  belə  güman  edirdilər  ki,  bütün  hazır  məhsullar  “ticarətdə 

---

33 
 
istirak edən” əmtəələrdir, ancaq onların istehsalı üçün nə istifa-
də  olunmuşdursa  -  o,  "ticarətdə  iştirak  etməyən"  əmtəələrdir. 
Eyni zamanda müasir klassik modeldə ticarətdə iştirak edən və 
etməyən  əmtəələr  konsepsiyası  50-ci  illərin  sonunda  yaran-
mağa başlamışdır. 
Əmtəənin ticarətdə iştirak edən və etməyən olub-olma-
ması,  əmtəənin  daşınması  yönümündə  (xarici  ölkəiərə,  ticarət 
maneələri  üzrə)  nəqliyyat  xərclərindən  də  asılıdır.  Əgər  əm-
təənin  qiyməti,  əmtəə  vahidi  çəkisinə  görə  yüksəkdirsə,  onda 
bu  əmtəə  praktiki  olaraq  ticarətdə  iştirak  edən  sayılır.  Buna 
parlaq misal  olaraq qızılı göstərmək olar, Nəqliyyat  xərclərin-
dən asılı olmayaraq qızlın qiyməti dünyanın bütün ticarət mər-
kəzlərində eynidir. 
Ancaq  nəqliyyat  xərcləri,  məsələn,  bərbər  (saç  ustası) 
üçün müəyyən olunmayan maneədir. Baxmayaraq ki, saç kəsi-
mi qiymətləri Bakıda Vaşinqtona nisbətən daha aşağıdır, Bakı-
Vaşinqton  marşrut  biletinin  qiyməti  isə  saç  kəsimi  qiymət-
lərindən dəfələrlə  yüksəkdir. Bu səbəbdən də,  Bakıda  yaşayan 
bərbər  (saç  ustası)  işini  buraxıb,  Vaşinqtona  getmir  və  Bakıda 
işləməyə  davam  edir.  Eyni  zamanda  məsələn,  balıq  məhsul-
larının Rusiyadan Yaponiyaya aparmaq (baxmayaraq ki, orada 
bunlar 2 dəfə bahadır) gömrük tariflərinə görə (dəyərin 100%-i 
ödənilməlidir)  səmərəsizdir  və  bu  pulları  daxildə  qazanmaq 
daha  sərfəlidir.  Texnologiyaların  inkişafı  ilə  bərabər  nəqliyyat 
xərclərinin  azalması  ticarətdə  iştirak  edən  əmtəələrin  miqdarı-
nın  artımına,  dövlətlərarası  himayəçilik  siyasəti  isə  azalmağa 
doğru meyl etməkdədədir. 
Əlbəttə,  ticarətdə  iştirak  edən  və  etməyən  əmtəələr 
arasında istənilən sərhəd şərti qəbul edilir. Bu sahədə, daha çox 
BMT tərəfindən qəbul olunmuş sənaye standartlarına əsaslanan 
bölgüdən istifadə edirlər ki, bu da öz növbəsində bütün dünya-
da qəbul edilir. Buna müvafiq olaraq bütün əmtəə və xidmətlər 

---

34 
 
(hansı  ki,  onlar  da  əmtəə  sayıla  bilərlər)  9  böyük  qrupa  bolu-
nürlər. 
 
 Əmtəə və xidmətlərin təsnifatı.          Cədvəl 1 
Əmtəə qrupları 
Əmtəə 
növləri 
1. Kənd təsərrüfatı, ov, meşə təsərrüfatı və 
balıqçılıq 
2. Hasilat sənayesi 
3. Emal sənayesi 
Ticarət 
oluna bilən 
4. Tikinti və kommunal xidmətlər 
5. Topdan və pərakənd satış, restoran və 
mehmanxanalar 
6. Daşıma, saxlama və rabitə, maliyyə vasitəçiliyi 
7. Müdafiə və mütləq sosial xidmətlər 
8. Təhsil, səhiyyə və ictimai işlər 
9. Digər kommunal və sosial şəxsi xidmətlər 
Ticarət 
oluna 
 bilməyən 
 
Aydındır  ki,  cədvəldə  verilmiş  təsnifatlaşdırmada  çox-
saylı  və  mühüm  istisnalar  mövcuddur.  Baxmayaraq  ki,  tikinti 
öz çəkisinə görə ticarətdə iştirak edə bilməyən xidmətlərə aid-
dir, ancaq Rusiyada türk, yuqoslav firmaları tərəfindən tikilmiş, 
bərpa olunmuş binalara baxdıqda bunun əksini düşünmək olar. 
Nəqliyyat da beynəlxalq ticarətə daha çox cəlb olunmuş hesab 
olunur.  Nəqliyyat  xidmətləri  içərisində  ticarətdə  iştirak  etmə-
yən  xidmətlərə  ölkə  daxilində  şəhər  avtobusları,  taksi  və  s. 
xidmətləri göstərən nəqliyyat vasitələri aiddir. 
 
2.3. İstehsal amillərinin beynəlxalq bölgüsü 
 
Uzun  illərdir  ki,  istehsal  amillərinə  nəyin  aid  edilməsi 
alimlər arasında mübahisə predmeti olaraq qalmaqdadır. Ancaq 
buna baxmayaraq, bazar iqtisadiyyatının əsas suallarından sayı-

---