Redaktor: İlyas Şahquliyev Dizayner: Elçin Babayev «Gabud və gabudlular»
Yüklə 3,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ermənistan Milli Arxivində
- Naxçıvan əyalətinə daxil olan Dərələyəz mahalının kameral təsviri (VI hissə). 1831ci il”.)
- “DƏRƏLƏYƏZ MAHALININ KAMERAL TƏSVİRİ. 1831ci il. ƏHALİ Müsəlmanlar
- Türkiyədən köçürülən ermənilər
- DƏRƏLƏYƏZ MAHALI ÜZRƏ KAMERAL SİYAHIYA ÜMUMİ İZAHAT Mahalın yerləşdiyi yer və ərazisi
- (Məvazixatun mahalına Cəhri və ətrafındakı kəndlər aid idiN.Ə.)
- Çayları
- (əslində bu çayın adı Gabud çayıdır. 1842ci ilin kameral siyahısında da Axta çayı kimi yazılıb. Amma bu ad Axta kəndinin adından
49 Nazir Əhmədli əllərində tutduqları vaxt daim öz keçmişlərini yaşadıqları dövrlə müqayisə etsinlər.” Erməni vilayətinin istər İrəvan xanlığında, istərsə də Dərələyəz mahalında 1831-ci ildən sonra baş verənləri isə oranın köklü müsəlman əhalisi üçün faciədən başqa cür qiymətləndirmək mümkün deyil. Kameral siyahıya görə, 1831-ci ildə Dərələyəz mahalında 1001 müsəlman, yalnız 58 yerli erməni ailəsi yaşayırdı, İranın Salmas, Maku və Xoy vilayətlərindən 507, Türkiyədən isə 8 erməni ailəsi köçürülmüşdü və hətta bu köçürmədən sonra da mahalın əhalisinin 66 %-ini müsəlmanlar, 34 %-ni ermənilər təşkil edirdi, indi isə orada bir nəfər də müsəlman, azərbaycanlı yoxdur. Bu faciələrin yalnız və yalnız bir səbəbi var: 1747-ci ildə Nadir şahın öldürülməsindən sonra meydana çıxan cırtdan “dövlətlər”-xanlıqlar mərkəzi İran dövlətinə tabe olmaqdan boyun qaçırdıqları halda, Rusiya imperiyasına satılmaq üçün sanki növbəyə durmuşdular, bu qüsurlu praktika isə Qarabağ xanı, sonradan rus mayoru Lisaneviç tərəfindən 17 nəfər ailə üzvləri ilə öz çadırında gülləbaran edilən İbrahim xandan başlamışdı. Naxçıvan xanları da, Quba, Şəki xanları da, başqa xanlar da satqınlıqda ondan geri qalmadılar və nəticədə indiki durum yarandı-çar Rusiyası İrandan və Türkiyədən köçürüb gətirdiyi erməniləri bu yerlərin sahibinə çevirib azərbaycanlıları tamamilə sıxışdırıb çıxartdı. Naxçıvan xanı Kəlbəli xan və onun oğlu Ehsan xan bu hadisələrdə rusların xeyrinə xüsusi canfəşanlıq göstərmişlər. Bu kitabın yazılmasından daha bir məqsəd də əcdadlarımı- zın həyatının həmin dövrünə işıq salmaq, onu unudulmağa qoy- mamaq cəhdidir. 50 Gabud və gabudlular Bu əsərlə yanaşı, İ.Şopenin 1831-ci ilə aid kameral siyahısını əldə etmək də bu sətirlərin müəllifinə müyəssər oldu. Hazırda
Ermənistan Milli Arxivində saxlanan sənəd (F.90, siy.1, sax. vah. 102) belə adlanır: “Камеральное описание Даралагезского магала Нахичеванской провинции часть (VI) Армянской области 1831 г.» (“Erməni vilayətinin Naxçıvan əyalətinə daxil olan Dərələyəz mahalının kameral təsviri (VI hissə). 1831ci il”.) Həmin sənəddə Dərələyəz mahalı haqqındakı ümumi izahat yazısını bütövlükdə oxucuların diqqətinə təqdim etmək istəyirəm. Olduqca maraqlı məlumatlardır: “DƏRƏLƏYƏZ MAHALININ KAMERAL TƏSVİRİ. 1831ci il. ƏHALİ Müsəlmanlar 1.001 ailə, 2.411 kişi, 2.172 qadın, cəmi 4.583 nəfər. Yerli ermənilər 58 ailə, 141 kişi, 147 qadın, cəmi 288 nəfər İrandan köçürülən ermənilər 507 ailə, 1.453 kişi, 1.293 qadın, cəmi 2.746 nəfər. Türkiyədən köçürülən ermənilər 8 ailə, 17 kişi, 10 qadın, cəmi 27 nəfər. Bütün Dərələyəzin əhalisi 1.574 ailə, 4.075 kişi, 3661 qadın, cəmi 7736 nəfər. 51 Nazir Əhmədli Dərələyəz mahalının kameral təsviri. 1831-ci il 52 Gabud və gabudlular DƏRƏLƏYƏZ MAHALI ÜZRƏ KAMERAL SİYAHIYA ÜMUMİ İZAHAT Mahalın yerləşdiyi yer və ərazisi Dərələyəz mahalı Naxçıvan vilayətinin şimal hissəsində yerləşməklə, şimalda İrəvan və Qarabağ vilayətləri, şərqdə Qarabağ vilayəti, cənubda Xok, Məvazixatun və Naxçıvan mahalları
Dərələyəz mahalının şimaldan cənuba ən uzun məsafəsi, Martiros kəndindən Səlimin karvansarayına qədər təxminən 40 verst, şərqdən qərbə uzunluğu, yəni Gümüşxana kəndindən Çanaxçı kəndinə qədər olan məsafə 50 verstdir. Beləliklə, mahalın ümumi ərazisi təxminən 2 min kv. verst təşkil edir. Meşələri Mahalda çoxlu meşə var, aralarında düz oduncaqlılar da çoxdur. Bütün dərələr və çay sahilləri meşə ilə örtülsə də, təəssüf ki, onu quru yolla Naxçıvana daşımaq üçün yol yoxdur. Biçənək və örüş yerləri Biçənək və otlaqlar Dərələyəz mahalının ən böyük hissə- sini tutur. Qarabağ vilayətinin əhalisi də hər il yayda buraya 20 mindən artıq qoyun gətirib bəsləyirlər. Çayları Şimal-şərqdən başlayıb cənub-qərb istiqamətində bütün Dərələyəz mahalından axan
kəndindən aşağıda İrəvan vilayətinə daxil olur, burada Şərur mahalını qidalandırıb Ərəb Yengicə və Qarahəsənli kəndləri arasında Araza tökülür. Axarı boyu Arpa çayına bir çox çaylar da tökülür ki, ən mühümləri bunlardır: a) Sağ sahildən Ələyəz və
53 Nazir Əhmədli Dorani çaylarının da qarışdığı Kotanlı çayı və Qoytul çayı; b) Sol tərəfdən Köçbək çayı, Martiros çayı, Gomur çayı
və Həmzə Əli Dizəsi çayı. Göllər Martiros kəndinin şimal-şərqində yerli bulaqların toplandığı iki balaca göl var. Martiros çayı mənbəyini bu göllərdən götürür.
Bilək kəndinin yaxınlığında, Arpa çayın suvardığı gözəl vadidə, Sarıyer deyilən yerdə bir neçə bulaq birləşib Qırxbulaq irmağını (xırda çayınıN.Ə) əmələ gətirir. Arpa çayına tökülən yerdə isti və turş suyu olan bulaqlar var, temperaturu 25 dərəcədən yüksəkdir. Burada Şah Abbas zamanına aid edilən daş vanna var. Hazırda vannanın tavanı tökülüb. Baxmayaraq ki, bulaqların suyu indiyə qədər də tədqiq olunmayıb, yerli camaatın dəfələrlə apardığı təcrübələr sübut edir ki, bu su bir çox xəstəlikləri müalicə edir. Cəhridən və Gümüşxanadan keçərək Naxçıvan şəhərindən Qarabağa gedən karvan yolu ilə buraya gəlmək əlverişlidir. Əyər kəndinin 4 verstliyində tərkibində dəmir qarışığı olan mineral turş su var.
Dərələyəz dağları Qarabağ dağlarına tərəf uzanaraq onlarla birləşir. Bu dağların baş silsiləsi şimal-şərqdən cənub-qərbə
Yüklə 3,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|