Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 78 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
әlaqәdar Andranik “tatar vә türklәrә qarşı  hәrbi  әmәliyyatları  dәrhal da-yandırmağı”
219
 
әmr etdi. 
Tomsonun tәlәbi Andranikin köpünü alsa da, onun Azәrbaycan  әleyhinә  hәrbi 
әmәliyyatlarını  dәrhal dayandırmadı, Andranik Azәrbaycanı  dәrhal tәrk etmәdi. 
Ü.Hacıbәyov “Azәrbaycan” qәzetindә (15 dekabr 1918) yazırdı ki, “hәtta general 
Tomsonun tәhdidi belә Andranikә heç bir әsәr elәmir, o öz işindәdir; müsәlman 
kәndlәrini dağıdır, әhalisini öldürür, ya qaçırdır... Andranikin qoşunu ermәni hökumәtinә 
heç bir dәxli yoxsa vә gördüklәri vәhşiliklәrin cavabdehәndәliyi dәxi öz boynuna isә - o 
halda bu Andranik, ermәni camaatının gözündә “igid” olsun, “qәhrәman” olsun, bizim 
gözümüzdә adi bir quldurdur”. 
Azәrbaycan Cümhuriyyәtini sarsıtmaq mәqsәdi ilә Andraniki fitlәyәn. 0NU 
maliyyәlәşdirәn başqa qüvvәlәr dә var idi. Mәsәlәn, Tiflisdә  çıxan “Qruziә” qәzeti (29 
yanvar 1919) general-mayor Andranikin belә mәktubunu çap etmişdi: 
“Zati-alilәri general Biçeraxova. 
Zәngәzur ermәni milli şurasının üzvlәri Arşaq  Şiranyan vә Nikolay Osipov Bakıdan 
gәlәrәk, mәnә milyon manat (1.000000) verdilәr. Bu haqda onlar sizә iltizamnamә 
veriblәr. Adı çәkilәn şura üzvlәri mәnә dedilәr ki, bu pulu siz general Baqratuninin xahişi 
ilә vermisiniz. Mәnim dәstәmi vә  bәdbәxt qaçqınları unutmadığınız üçün sizә  dәrin vә 
sәmimi tәşәkkürümü bildirirәm”.
220
 
Bu xarakterli kömәk vә fitlәmәlәrdәn ruhlanan Andranik Gorusda möhkәmlәndi. 
Andranik, guya Zәngәzur kәndli qurultayının vә Zәngәzur ermәni milli şurasının tәklifi ilә 
“silahlı qüvvәlәrin baş komandanı” oldu vә azәrbaycanlıları qılıncdan keçirmәkdә davam 
etdi. Tәkcә bir sәnәd gәtirәk: 1919-cu ilin yanvarın 10-da Zәngәzur qәza rәisi 
M.Namazәliyev qәza mәrkәzi Gorusdan Azәrbaycan hökumәtinә yazırdı: “Ermәnilәr 
başda Andranik olmaqla, ingilis-fransız missiyasına verdiklәri vәdlәrә xilaf çıxaraq, 30 
müsәlman kәndini dağıdıb oda tutmuşlar vә  әmlakını qarәt etmişlәr. Qaçıb canını 
qurtara bilmәyәn sakinlәr cinslәrindәn asılı olmayaraq vәhşicәsinә öldürülmüşdür”...
221
 
Zәngәzurda, Dağlıq Qarabağda yaranmış  vәziyyәtlә  әlaqәdar, Azәrbaycan 
Cümhuriyyәtinin daxili işlәr naziri 1919-cu il yanvarın әvvәllәrindә hökumәtә tәklif etdi 
ki,  Şuşa, Cavanşir, Cәbrayıl vә  Zәngәzur qәzaları  Gәncә quberniyasının tәrkibindәn 

---

Tofiq Köçərli 
- 79 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
çıxarılsın vә hәmin qәzalardan ibarәt müvәqqәti Qarabağ general-qubernatorluğu tәşkil 
edilsin. 1919-cu il yanvarın 25-dә Azәrbaycan hökumәti hәmin tәkliflә razılaşdı.  Şuşa, 
Cavanşir, Cәbrayıl vә  Zәngәzur qәzaları  Gәncә quberniyası  tәrkibindәn çıxarılaraq, 
onlardan mәrkәz  Şuşa olmaqla Qarabağ general-qubernatorluğu tәşkil olundu. 
Azәrbaycanın birinci hökumәtindә  hәrbi nazir olmuş Xosrov bәy Sultanov Qarabağa 
general-qubernator tәyin edildi. Ermәnistan hökumәti general-qubernatorluq yaradılması 
vә Sultanovun general-qubernator tәyin edilmәsi ilә  әlaqәdar Azәrbaycan hökumәtinә, 
müttәfiq qoşunların komandanı general Tomsona etiraz bildirdi.
222
 Artıq Ermәnistan 
hökumәti necә deyәrlәr, kartları tam açdı  vә bu yerlәrin “çox hissәsinin Ermәnistan 
әrazisinә daxil olmasını” vurğulayaraq, “general-qubernatorun funksiyasının vilayәtin 
ermәni hissәsindә dayandırılmasını” tәlәb etdi. Mart ayında general Tomson İrәvanda 
olanda Ermәnistan baş naziri onun qarşısında mәsәlәni belә qoydu: “Ermәnistan 
hökumәti arzu edir ki, Qarabağın ermәnilәr yaşadığı dağlıq hissәsinin idarә olunması 
milli şuranın (ermәni milli şurasının -T.K.) әlindә saxlansın... İdarә etmә üzәrindә ingilis 
komandanlığının qoyacağı nәzarәt yalnız milliyyәtçә ingilis olan şәxs tәrәfindәn hәyata 
keçirilә bilәr”.
223
 
Ermәnistan hökumәtinin etirazı, general Tomsonun qılığına girmәk cәhdi bir şey 
vermәdi: 
-  әvvәla, Azәrbaycan hökumәti etirazı  rәdd edәrәk bildirdi ki, “hәmin rayonlar 
Azәrbaycanın  şәksiz vә ayrılmaz hissәsidir” vә Ermәnistanın etirazı Azәrbaycanın 
“suverenliyinә qәsddir, daxili işlәrimizә qarışmaq cәhdidir”;
224
 
- general Tomsonun nümayәndәsi Şatelvort 1919-cu ilin aprelindә Bakıdan Şuşaya 
gәlәrәk ermәnilәrdәn Azәrbaycan Cümhuriyyәti hakimiyyәtini qәbul etmәyi, yaxud 
general A.İ.Denikinin yazdığına görә, “Sultanovun qanuni hakimiyyәtini” tanımağı tәlәb 
etdi;
225
 
 
-  Şuşada ingilis hәrbi missiyasının razılığı ilә general-qubernator Sultanov ermәni 
milli  şurasının başçılarını tutub şәhәrdәn Tiflisә qovdu.
226
  İyunun 6-da Yepiskop 
Şahnazarov vә ermәni icmasının nümayәndәlәri Sultanovla görüşәrәk, Azәrbaycan 
Cümhuriyyәtinin hakimiyyәtini qәbul etdiklәrini bildirdilәr; 

---

Tofiq Köçərli 
- 80 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
- iyulun 30-da Şuşaya gәlәn baş nazir N.Yusifbәyov vә hәrbi nazir S.Mehmandarov 
ermәni kilsәsindә çörәk-duzla qarşılandı. Yepiskop onları azәrbaycan dilindә 
salamladı;
227
 
- müttәfiq dövlәtlәrin Zaqafqaziyada Ali Komissarı amerikan polkovniki Haskel 
Bakıda N.Yusifbәyova bildirdi ki, o, “Qarabağın, o cümlәdәn Zәngәzurun qәti olaraq 
Azәrbaycana keçmәsini zәruri hesab edir”;
228
 
- 1919-cu il avqustun 15-dә Şuşada keçirilәn Dağlıq Qarabağ ermәnilәrinin qurultayı 
“Dağlıq Qarabağ ermәnilәrinin Azәrbaycan hökumәti ilә müvәqqәti sazişi”ni qәbul etdi. 
Orada deyilirdi ki, “Qarabağın dağlıq hissәsi, ermәnilәr yaşayan (Dizaq, Vәrәndә, Xaçın 
vә Carabet) rayonları, özünü müvәqqәti olaraq Azәrbaycan Respublikasının hüdud-
larında hesab edir”. Saziş mәsәlәnin Paris sülh konfransında hәll edilәcәyi vaxta qәdәr 
qüvvәdә qalmalı idi.
229
 
Bu sazişin qәbul olunması Ermәnistanın Dağlıq Qarabağı “Ermәnistan  әrazisi” elan 
etmәk siyasәtinin iflası idi. 
Hәmin saziş bir mәnalı qarşılanmadı.  Әhali onu ümidlә  qәbul etdi. Sazişin qәbul 
olunmasında böyük xidmәti olan Qarabağ general-qubernatoru X.Sultanov sazişә yüksәk 
qiymәt verәrәk bildirdi ki, “Azәrbaycan hökumәti vә onun nümayәndәlәri üçün nә ellin 
(qәdim yunanların adı - T.K.), nә dә iudey (qәdim yәhudilәrin adı - T.K.) yoxdur, yalnız 
Azәrbaycan Cümhuriyyәtinin vәtәndaşları var”, vәtәn-daşların bәrabәrliyi vә birliyi 
prinsipi Qarabağda dönmәdәn hәyata keçirilәcәkdir. Tiflis qәzeti “Borba” yazırdı ki, “milli 
düşmәnçiliklә yaşayan” daşnak partiyası “instinktiv olaraq hiss edir ki, bu sazişdә iki 
xalqın düşmәnçiliyini dayandırmaq üçün hәr halda az da olsa rüşeym var. Lakin hәyat 
partiya mövhumatçılığından vә dini fanatizmdәn güclüdür. Qarabağda sazişi hәyat 
doğurdu, saziş ermәni-müsәlman mübahisәsini qırğınla yox, qarşılıqlı müqavilә yolu ilә 
hәll etmәyin ilk ciddi tәcrübәsidir”
.230
 
Noyabrın 23-dә Tiflisdә Azәrbaycanla Ermәnistan arasında sülh sazişi imzalandı. 
Razılığa gәlindi ki, (a) bütün mübahisәli mәsәlәlәr, o cümlәdәn sәrhәd mәsәlәlәri silah 
gücünә yox, danışıqlar yolu ilә hәll edilmәlidir, (b) saziş imzalanan andan Azәrbaycan vә 
Ermәnistan hökumәtlәrindәn heç biri bu vaxta qәdәr onun hakimiyyәtini tanımayan 
rayonları silah gücünә özünә tabe etmәmәlidir. 

---