Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 84 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Hәmin qarmaqarışıqlıqda, aprelin axır-larında “Dağlıq Qarabağın әmәkçi kәndlilәrinin 
doqquzuncu qurultayı” Dağlıq Qarabağın Azәrbaycan Cümhuriyyәti hüdudlarında olması 
haqqında sazişin guya Azәrbaycan hökumәti tәrәfindәn pozulmasını  nәzәrә alaraq, 
“Dağlıq Qarabağın Ermәnistan Respublikasına birlәşdirilmәsini elan” etdi. 
Bu qәrarı Yerevanda rusca “Kommunist” qәzetindә çap edәn (13 iyul 1989) 
V.Evoyan belә  qәnaәtә  gәlmişdir ki, hәmin qәrarla “1920-ci ilin aprelindә, yәni 
Azәrbaycanda Sovet hakimiyyәti qurulması  әrәfәsindә Arsax Ermәnistanla tәzәdәn 
birlәşmişdir”. 
Sadә bir sual doğur: Hәmin qәrardan sonra Dağlıq Qarabağın  әrazi statusunda 
hansısa bir dәyişiklik baş vermişdimi? Vermişdisә, hansı  şәkildә, Hansı qaydada 
olmuşdu? Sәnәdlәr sübut edir ki, heç bir şәkildә Dağlıq Qarabağ Ermәnistanla “yenidәn 
birlәşmәmişdi”. O, siyasi, hüquqi vә inzibati cәhәtdәn Azәrbaycanın tәrkibindә qalmaqda 
davam etmişdi. Bir günlüyә  dә Dağlıq Qarabağ Ermәnistanın tәrkibinә daxil 
olunmamışdı. Hәtta Ermәnistan hökumәti, Ermәnistan parlamenti hәmin qәrara heç bir 
rәsmi münasibәt bildirmәmişdi. Hәmin qәrar kağız üzәrindә qalmışdı. 
Ermәnistan Xarici İşlәr Nazirliyi 1920-ci il mayın 3-dә Leninә  vә Çiçerinә teleqram 
göndәrәrәk, Dağlıq Qarabağda baş vermiş böyük miqyaslı hәrbi münaqişә üçün tәqsiri 
artıq devrilmiş Azәrbaycan Cümhuriyyәti hökumәtinin boynuna atmağa çalışdı. Guya 
ermәnilәr yox, Azәrbaycan hökumәti Dağlıq Qarabağ ermәnilәri ilә 1919-cu il avqustun 
T5-dә bağlanan müvәqqәti sazişi pozubmuş (Artıq qeyd olunduğu kimi, hәmin sazişlә 
Qarabağın ermәnilәr yaşayan dağlıq hissәsi “özünü müvәqqәti olaraq Azәrbaycan 
Cümhuriyyәtinin hüdudlarında” hesab etmişdi). Bu, heç bir әsası olmayan iddia idi. 
Mәhz Ermәnistan 1918-ci ildә Dağlıq Qarabağa iddia irәli sürmüşdü. Mәhz 
Ermәnistan Dağlıq Qarabağ problemini hәrbi yolla hәll etmәyә girişәrәk, qanlı faciәyә 
bais olmuşdu. Onu da xatırladaq ki, 1919-cu ildә Ermәnistan Paris sülh konfransına 
tәqdim etdiyi tәlәblәrdә nә az, nә çox Türkiyәnin yeddi şәrq vilayәtinә vә dörd Kilikiya 
sancağına, Qars vә  Әrdәhana, bütün keçmiş  İrәvan quberniyasına, o cümlәdәn 
Naxçıvana, keçmiş Tiflis quberniyasının cәnub hissәsinә  vә keçmiş Yelizavetpol 
quberniyasının cәnub hissәsinә, o cümlәdәn Dağlıq Qarabağa iddia etmişdi. Bununla 
әlaqәdar  İngiltәrәnin baş naziri Lloyd Corc bildirmişdi ki, ermәnilәr Aralıq dәnizindәn 

---

Tofiq Köçərli 
- 85 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Qara dәnizәdәk böyük bir әrazilәri bir vaxtlar mövcud olmuş ermәni çarlığına istinad 
edәrәk tәlәb edirlәr, lakin bu әrazilәrdә ermәnilәr әhalinin çox aşağı faizini tәşkil edirlәr. 
Paris sülh konfransında Azәrbaycan nümayәndә heyәtinin üzvü M.Mehdiyev sәrrast 
demişdir: “Ermәni millәtçilәri vә dövlәt başçıları mövcud Ermәnistan  әrazisini it ilindә 
onlara mәxsus olmuş tarixi әrazi sәviyyәsinә çatdırmaq kimi gülünc vә xam bir xәyala 
düşdülәr”.
239
 
İngiltәrәnin xarici işlәr naziri Kerzon isә, 1920-ci ilin martında  İngiltәrә 
parlamentindә bәyan etmişdi: “Mәnә belә gәlir ki, siz ermәnilәri sәkkiz yaşında tәmiz vә 
mәsum bir qız kimi zәnn edirsiniz. Bu fikirdә çox yanılırsınız. Halbuki ermәnilәr özlәrinin 
son vәhşi davranışları ilә  nә  qәdәr qan tökәn bir xalq olduqlarını qeyd-şәrtsiz isbat 
etmiş”lәr”.
240
 
Deyәsәn, bu gün Stupişinlәr dә “ermәnilәri sәkkiz yaşında tәmiz vә mәsum bir qız” 
sanırlar! 
Mәhz Ermәnistanın Azәrbaycana әrazi iddiaları irәli sürmәsi vaxtı ilә o qәdәr şәksiz 
vә aydın idi ki, bunu keçmiş SSRİ mәkanında demәk olar, әksәr müәlliflәr, o cümlәdәn 
ermәni müәlliflәri etiraf etmişdilәr. Mәsәlәn, Rusiya tarixçisi V.Qurko-Kryajin 1926-cı ildә 
nәşr edilmiş “Böyük Sovet ensklopediyası”nda yazmışdı: “Daşnaklar... Gürcüstanın 
tәrkibinә daxil olan Әhәlkәlәk vә Borçalı әrazilәrinә vә Azәrbaycanın tәrkibinә daxil olan 
Qarabağa, Naxçıvan diyarına, böyük Yelizavetpol quberniyasının cәnub hissәsinә 
yiyәlәnmәk iddiasında olduqlarını bildirdilәr. Hәmin  әrazilәri zorla ilhaq etmәk cәhdlәri 
Gürcüstanla müharibәyә (dekabr 1918) vә Azәrbaycanla uzun, qanlı mübarizәyә sәbәb 
oldu. Nәticәdә mübahisәli rayonların  әhalisi 10-30 faiz azaldı  vә bir sıra yaşayış 
mәntәqәlәri, sözün әsl mәnasında, yerlә yeksan edildi. Daşnak partizanlarının Möhkәm 
qәrar tutduqları Qarabağda xüsusilә amansız mübarizә gedirdi...”.
241
 
Bәlkә o zaman, yaxud sonra kimsә, yaxud ermәni tarixçilәri Qurko-Kryajinin hәmin 
obyektiv, tarixi hәqiqәti düzgün әks etdirәn fikrini tәkzib ediblәr?  Әsla yox. Әksinә, 
ermәni tarixçilәrinin özlәri Qurko-Kryajinin fikrini tәsdiq edib tәkrarlayıblar. Qurko-
Kryajinin fikri 1983-cü ildә Moskvada nәşr olunmuş  “Гражданская  война  и  военная 
интервенция  в  СССР” adlı - ensiklopediyada tәkrar edilibdir. Ermәni müәlliflәrinin 
hәmin kitaba daxil edilmiş  mәqalәsindә deyilir ki, “daşnaklar Gürcüstan burjua 

---

Tofiq Köçərli 
- 86 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
respublikasının tәrkibinә daxil olan Әhәlkәlәk vә Borçalı әrazilәrinә vә Azәrbaycan burjua 
respublikasının tәrkibinә daxil olan Qarabağa, Naxçıvan diyarına vә Yelizavetpol 
quberniyasının cәnub hissәsinә iddia irәli sürdülәr”.
242
 
Kimin Dağlıq Qarabağa iddia irәli sür-mәsi haqqında tarixi hәqiqәt Qurko-Kryajinin 
dediyindәdir, adı çәkilәn ensiklopediyada ermәni müәlliflәrinin özlәrinin yazdıqlarındadır. 
1988-ci ildә Dağlıq Qarabağ hadisәlәrinin başlanması ilә әlaqәdar ermәni müәlliflәri 
valı  dәyişdilәr.  İ.Lenski orijinallıq etmәmişdir, o, sadәcә  hәmin tәzә ermәni valına 
oynamışdır. Lakin bir mәsәlәdә Lenski “orijinallıq” göstәrmişdir: yazmışdır ki, o zaman 
(Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsindә) “dünya Azәrbaycanın hәrәkәtlәrinә  tәnqidi yanaşdı  vә 
onun Millәtlәr Cәmiyyәtinә qәbul olunması rәdd edildi”.. 
Bununla әlaqәdar aşağıdakıları demәk lazımdır: 
a) O zaman dünyanın (ABŞ,  İngiltәrә, Fransa, Almaniya vә digәr dövlәtlәrin 
hökumәtlәrinin) Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsindә hansı mövqe tutması, Dağlıq Qarabağ 
mәsәlәsinә  rәsmi münasibәt bildirib bildirmәmәsi, hәmin mәsәlә ilә  әlaqәdar 
Azәrbaycana, yaxud Ermәnistana tәnqidi yanaşıb-yanaşmaması  mәlum deyil. Mәlum 
olan odur ki, müttәfiq dövlәtlәrin Zaqafqaziyada Ali Komissarıq amerikan polkovniki 
Haskel Azәrbaycanın mövqeyini әdalәtli saymış, “Qarabağın, o cümlәdәn Zәngәzurun 
qәti olaraq Azәrbaycana keçmәsini zәruri” hesab etmişdir. Mәlum olan odur ki, müttәfiq 
qoşun-ların Bakıda komandanı ingilis generalı Tomson vә onun nümayәndәlәri Dağlıq 
Qarabağda separatizmә qarşı  çıxmışlar, Andraniki Azәrbaycan hüdudlarını  tәrk etmәyә 
vadar etmişlәr vә Dağlıq Qarabağda Azәrbaycan Cümhuriyyәti hakimiyyәtinin bәrqәrar 
olmasına kömәk etmişlәr.  İstәr Haskelin, istәrsә  dә Tomsonun Dağlıq Qarabağ 
mәsәlәsinә münasibәtlәri bu vә ya başqa  şәkildә müttәfiq dövlәtlәrin mövqeyini әks 
etdirmәyә bilmәzdi. Heç dә  tәsadüfi deyildi ki, 1919-cu ilin iyununda Parisdә Fransa 
prezidenti Puankare ilә görüşәrkәn, Andranik müttәfiqlәrin Dağlıq , Qarabağ 
mәsәlәsindәki mövqeyindәn narazı olduğunu bildirmişdi.
243
 
b) Azәrbaycan, elәcә dә Gürcüstan vә Ermәnistan Millәtlәr Cәmiyyәtinә üzv olmağa 
çalışırdılar. Bunun üçün birinci növbәdә müstәqilliyin dünya dövlәtlәri tәrәfindәn 
tanınmasına nail olmaq lazım idi. Hәmin istiqamәtdә Azәrbaycan hökumәti, Paris 
konfransına göndәrilmiş nümayәndә heyәti olduqca gәrgin vә sәmәrәli iş aparmışdılar. 

---