Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 90 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
- Azәrbaycan neft sәnayesi kimi әsas vә  hәlledici sahә Moskvanın emissarı 
Serebrovskinin sәrәncamına verilmişdi. Nәrimanovun  şәhadәtinә görә, Azәrbaycanda 
dövlәt içәrisindә dövlәt - “başda kral” Serebrovski olmaqla “monarxiya” yaradılmışdı.
250
 
- RSFSR hökumәti addımbaşına Azәrbaycan hökumәtinin suveren hüquqlarını tap-
dalayırdı. Tәkcә bir fakt: 1920-ci il iyunun 29-da, hәlә SSRİ yaradılmadığı bir şәraitdә 
Lenin Azәrbaycan xalq tәsәrrüfatı  şurasına belә bir teleqram vurmuşdu: “Әrzaq 
Komissarlığının aldığı  mәlumata görә Sizin sәrәncamınızda altı min pud sıxılmış qara 
kürü vardır vә siz bunu müstәqil  әmtәә mübadilәsi qaydasında xaricә göndәrmәk 
istәyirsiniz. Lazım bilirik diqqәtinizi cәlb edәk ki, sizin әmtәә mübadilәsi mәsәlәsindә 
bizimlә razılaşmadan hәrәkәt etmәniz ümumi dövlәt nöqteyi-nәzәrindәn arzu 
edilmәzdir”.
251
 
RSFSR hökumәti bir çox hallarda Azәrbaycanın milli mәnafelәri ilә hesablaşmır, 
hәtta әrazi mәsәlәsi kimi kәskin mәsәlәdә Azәrbaycanın mövqeyini saya salmırdı. 
Vә sairә... 
Hәmin amillәr müstәqil siyasәt yeritmәkdә Azәrbaycanın  әl-qolunu bağlayırdı, o 
cümlәdәn Dağlıq Qarabağ mәsәlәsinin әdalәtli hәllinә mәnfi tәsir edirdi. 
Azәrbaycan Sovet Respublikası qurulduqdan bir neçә gün sonra. Qarabağda da 
Sovet hakimiyyәti elan olundu. Dağlıq Qarabağda bu yeni şәraitlә әlaqәdar yerli daşnak 
başçılarından biri Yerevana mәlumat vermişdi ki, “ermәni kәndlәri bizim (daşnakların - 
T.K) hakimiyyәtimizi tanımaqdan imtina etdilәr”.  İyunun ortalarında Orconikidze 
Qarabağa gedәrәk, yerli әhalinin, hәm§ azәrbaycanlıların, hәm dә ermәnilәrin, siyasi 
әhval-ruhiyyәsi ilә  şәxsәn tanış oldu. Hәmin! tәәssüratla da o, iyunun 19-da Çiçerint 
teleqramla bildirdi ki, Qarabağ vә Zәngәzur1 “özlәrini Azәrbaycan Sovet Respublikasının! 
hissәsi hesab edirlәr”.
252
 
Hәmin vaxt RSFSR ilә Ermәnistan Respublikası arasında müqavilә bağlamağa 
hazırlıq gedirdi. 
İyunun axırlarında Orconikidze Rostovda olarkәn Ermәnistan nümayәndә heyәti ilә 
görüşür. Dağlıq Qarabağ vә Naxçıvan mәsәlәlәri dә müzakirә olunur. Nümayәndә heyәti 
Orconikidzeyә bildirir ki, “әgәr Azәrbaycan  Şәrur-Dәrәlәyәz qәzasından vә Naxçıvan 

---

Tofiq Köçərli 
- 91 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
rayonundan imtina etsә (Ermәnistanın xeyrinә -T.K.), ermәni nümayәndә heyәti 
Qarabağla Zәngәzurun dәrhal Azәrbaycana birlәşdirilmәsinә razı olar”.
253
 
Bu barәdә Orconikidze Rostrvdan teleqramla Leninә, Stalinә vә Çiçerinә xәbәr verir. 
Hәm dә öz fikrini bildirir ki, Qarabağ vә Zәngәzur Azәrbaycana birlәşdirilmәlidir; “orada 
muxtariyyәt elan edәrik..., mәsәlәnin başqa cür hәlli bizim vәziyyәtimizi Azәrbaycanda 
laxladır, Ermәnistanda isә heç bir şey qazanmırıq”.
254
 
Daha sonra Orconikidze yazırdı: “Yaxşı başa düşürәm, ola bilsin, müәyyәn siyasi 
şәraitdә Ermәnistan bizә lazım ola bilәr. Necә lazım bilirsinizsә, elә dә hәll edin. Bizә hәr 
nә göstәriş verilsә, yerinә yetirәcәyik. Lakin icazә verin nәzәrinizә çatdıraq ki, 
Azәrbaycana belә münasibәt bizi Azәrbaycanın geniş kütlәlәri gözündә 
lәkәlәyәcәkdir”.
255
 
Görünür, Moskvada Dağlıq Qarabağa dair hansısa başqa plan cızılırmış. Bunun 
konkret olaraq nәdәn ibarәt olması  hәlә tam aydınlaşdırılmayıb. “Azәrbaycana belә 
münasibәt” nәdәn ibarәt imiş? Bunu Orconikidze açıqlamayıb. Ancaq Orconikidzenin 
yenә Rostovdan Çiçerinә başqa bir teleqramı onu demәyә әsas verir ki, Moskva Dağlıq 
Qarabağı vә Zәngәzuru “mübahisәli әrazi” elan etmәk fikrindә olub. Hәmin teleqramda 
deyilir: “Ermәnistanla Azәrbaycanın mübahisәli vilayәtlәri haqqında teleqramlarınızı 
yalnız bu gecә almışam...  Әgәr hәmin yerlәr (Qarabağ, Zәngәzur vә Naxçıvan -T.K.) 
mübahisәli qalarsa, onları danışıqsız türklәr tutacaqlar”.
256
 
Sonra Orconikidze Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsindә öz mövqeyini tәkrar etmişdi: 
“Mәnim fikrim - Qarabağ  vә  Zәngәzur dәrhal Azәrbaycana birlәşdirilmәlidir. Mәn 
Azәrbaycanı  hәmin vilayәtlәrә muxtariyyәt vermәyә  mәcbur edәrәm. (“mәcbur 
edәrәm”! - T.K.) Lakin tәşәbbüsü Azәrbaycan etmәlidir, bu, heç bir vәchlә müqavilәdә 
(RSFSR-Ermәnistan müqavilәsindә -T.K.) qeyd olunmamalıdır”, “mәsәlә belә  hәll 
edilәrsә, Azәrbaycanı başqa vilayәtlәrdәn (Naxçıvandan -T.K.) imtina etmәyә  mәcbur 
etmәk olar” (“mәcbur etmәk olar”! - T.K.).
257
 
Orconikidze Bakıya Nәrimanova zәng çalır: “Qarabağ vә Zәngәzur barәsindә indicә 
Çiçerinlә danışdım. Tәklif edirәm hәmin vilayәtlәr dәrhal vә danışıqsız Azәrbaycana 
birlәşdirilsin, siz başqa vilayәtlәrә (Naxçıvan .T.K.) iddialarınızdan  әl çәkin vә Dağlıq 
Qarabağa vә Zәngәzura muxtariyyәt verin, özü dә muxtariyyәt verilmәsi mәsәlәsi sülh 

---

Tofiq Köçərli 
- 92 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
müqavilәsindә (Rusiya-Ermәnistan müqavilәsi T.K.) әsla göstәrilmәmәlidir, tәşәbbüsü 
yalnız siz etmәlisiniz”.
258
 
Nәrimanov qәti cavabı sabah vermәyi vәd edir. 
Nәrimanov Qafqaz bürosu üzvü Mdivani, AKP MK üzvü Mikoyan vә Ermәnistan KP 
MK üzvü Nuricanyan ilә birlikdә Çiçerinә vә Vladiqafqazda olan Orconikidzeyә teleqram y 
göndәrir. 
Teleqramda deyilirdi: 
- “qәti bәyan edirik ki, artıq Sovet Azәrbaycanının tәrkibinә daxil olmuş guya 
mübahisәli Zәngәzur vә Qarabağ, mübahisәsiz Azәrbaycan әrazisidir vә indәn sonra da 
Azәrbaycan hüdudlarında olmalıdır”. 
- “Culfa vә Naxçıvan rayonları tamamilә müsәlmanların mәskunlaşdığı yerlәrdir, bir 
ildәn artıqdır ki, daşnak hökumәtindәn öz güclәrilә müdafiә olunurlar... Hәmin yerlәr 
bizim qoşunlar tәrәfindәn tutulmalı vә Azәrbaycana birlәşdirilmәlidir”.
259
 (Naxçıvanlıların 
daşnaklara qarşı mübarizәdә göstәrdiklәri qәhrәmanlıq vә mәtanәti Ermәnistanın ilk baş 
naziri O.Kaçaznuni dә etiraf etmәli olmuşdu. O, 1923-cü ildә yazmışdı: “Vedi Basar, 
Şәrur, Naxçıvan kimi mühüm yerlәrdә  hәtta silah gücünә öz hakimiyyәtimizi qura 
bilmәdik, mәğlub olduq vә geri çәkildik”).
260
 
Demәli, Nәrimanov Orconikidzenin başlıca tәlәbinә - Naxçıvandan imtina etmәk 
tәlәbinә  mәnfi münasibәt bildirir vә  tәkid edir ki, Naxçıvan Azәrbaycana birlәşdirilsin. 
Әgәr Nәrimanov Dağlıq Qarabağla Zәngәzurun “dәrhal vә danışıqsız Azәrbaycana birlәş-
dirilmәsi” naminә Naxçıvandan imtina etmәk tәlәbinә “bәli” desәydi,  şübhәsiz 
Naxçıvanın Ermәnistana verilmәsi prosesi başlayardı. 
Bu da aydın olur ki, Dağlıq Qarabağa Azәrbaycan tәrkibindә muxtariyyәt vermәk 
ideyası Orconikidzeyә mәxsusdur. Lakin Nәrimanov nә yuxarıda adı çәkilәn teleqramda, 
nә dә Qarabağa dair 1920-ci il dekabra qәdәr olan digәr mәktub vә sәnәdlәrindә hәmin 
mәsәlәyә münasibәt bildirmәmişdir. Ehtimal etmәk olar ki, Nәrimanov prinsip etibarı ilә 
Dağlıq Qarabağa muxtariyyәt verilmәsinin әleyhinә olmuşdur. 
Hadisәlәrin sonrakı inkişafı, o cümlәdәn Çiçerinin iyunun 29-da Leninә göndәrdiyi 
mәktub göstәrir ki, Çiçerin “mübahisәli  әrazilәr” adlandırılan mәsәlәdә Azәrbaycan 
rәhbәrliyinin mövqeyi ilә hesablaşmamışdır. Yәqin , Ermәnistana xüsusi rәğbәt göstәrәn 

---