Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 99 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Nәrimanovun tәkidinә görәmi, yaxud başqa mülahizәlәrә görәmi, mәlum deyil, 
RSFSR Şuşa vә Cәbrayılla kifayәtlәnib başqa yerlәri tutmamaq haqqında öz qәrarından 
imtina etdi. 
İyulun 17-dә  Qızıl Ordu korpusunun komandiri Todorski Nәrimanova bütün 
Zәngәzurun daşnak zülmündәn azad edilmәsi vә orada Sovet hakimiyyәti qurulması 
haqqında teleqram vurdu. Qızıl Ordu hissәlәrinin Naxçıvan hәndәvәrinә yaxınlaşması 
Naxçıvanda hadisәlәrin inkişafına müsbәt tәsir etdi. 
İyulun 28-dә Naxçıvanda Sovet hakimiyyәti elan edildi. Avqustun 10-da Orconikidze 
Naxçıvanın sovet qoşunları  tәrәfindәn tutulmasını Moskvaya xәbәr verdi. Naxçıvan 
inqilab komitәsi Ermәnistan hökumәtinә sülh danışıqlarına başlamağı tәklif etdi. Cavab 
olaraq Ermәnistan hәrbi naziri “Naxçıvanın Ermәnistana danışıqsız itaәt etmәsini” tәlәb 
etdi.  Şuşa  şәhәrindәn XI Qızıl Ordu 28-ci diviziyası  qәrargahının rәisi Frolovun Bakıya 
teleqrafla verdiyi mәlumata görә, Ermәnistanın şәrtlәri nә az, nә çox belә idi: 
“Naxçıvan qәzası  әhalisi Ermәnistan hökumәtinә danışıqsız itaәt etmәli, yeddi min 
tüfәng vә  hәr tüfәngә 80 güllә, bütün pulemyotları, sursatı, üç yüz min pud buğda, 
ondan yüz әlli min pud әvәzsiz, 300 yәhәrli at, 200 baş  iş heyvanı vermәlidir.  İcra 
müddәti 48 saat!. 
Naxçıvan inqilab komitәsinin sәdri M.Bәktaşi Ermәnistanın ultimatumunu rәdd etdi. 
Eyni 3amanda XI Qızıl Ordu komandanlığı avqustun 1-qde Ermәnistana xәbәrdarlıq etdi 
ki, Ermәnistan Naxçıvan rayonunda fәal hәrbi  әmәliyyatları dayandırmasa, bir sıra 
sarsıdıcı  zәrbәlәrlә cavab verilәcәkdir. Ermәnistan bu xәbәrdarlığa mәhәl qoymadı. 
Avqustun  әvvәllәrindә XI Qızıl Ordu 28-ci diviziyasının süvarilәri Naxçıvan  şәhәrinә 
hücum edәn ermәni hissәlәrini geri oturtdular. Şahtaxtı rayonunda da ermәni hissәlәri 
mәğlubiyyәtә uğradıldı. 
Belә bir şәraitdә, avqustun 10-da RSFSR ilә Ermәnistan arasında müvәqqәti sülh 
sazişi imzalandı. Sazişә görә,  Şahtaxtı  vә Culfa, habelә  Şahtaxtı-Culfa dәmiryolu 
Ermәnistan işğalında qalırdı  Dәmiryolundan Ermәnistan hәrbi mәqsәdlәr üçün istifadә 
etmәmәli idi. Lakin bu, sazişin antiazәrbaycan mahiyyәtini dәyişmirdi. 
Saziş barәsindә  mәtbuatda xәbәr verilәn kimi, avqustun 12-dә Azәrbaycanın 
Moskvada fövqәladә nümayәndәsi B.Şahtaxtinski Leninә  vә Çiçerinә  mәktub göndәrdi. 

---

Tofiq Köçərli 
- 100 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Bildirdi ki, “Naxçıvan ölkәsi  әhalisi türklәr getdikdәn sonra Araz Cümhuriyyәti yaratdı. 
Naxçıvan ölkәsi әhalisi bir neçә il әrzindә öz Müstәqilliyini daşnaklardan qoruyub saxladı. 
Bütün cәhdlәrinә baxmayaraq, daşnaklar Naxçıvana Yiyәlәnә bilmәdilәr”. B.Şahtaxtinski 
“ qanlı müharibәdәn sonra әlindә silah azad olan vә Azәrbaycanla birlәşmәyә nail olan” 
Naxçıvan  әmәkçilәrinin, Sovet Azәrbaycanının hüquq vә  mәnafelәrinin pozulmasına 
etiraz bildirdi. Tәklif etdi ki, yaranmış şәraitdә Azәrbaycanla Ermәnistan arasında әrazi 
mübahisәlәri qәti hәll olunanadәk Qızıl Ordu bütün Naxçıvan ölkәsini tutsun.  
B.Şahtaxtinski o zaman Moskvada danışıqlar aparan Türkiyә nümayәndәlәri ilә 
görüşdü. Türkiyәnin Moskvada böyük elçisi Әli Fuad Paşanın yazdığına görә, 
B.Şahtaxtinski demişdi Ki, Ermәnistan Naxçıvan vә Zәngәzurun Ermәnistana qatılmasına 
Sovet hökumәtinin razılığını almışdır. Bununla әlaqәdar B.Şahtaxtinski Azәrbaycan 
rәhbәrliyinin mövqeyini açıqlamışdı: “Naxçıvan ya Azәrbaycana vә ya Türkiyәyә 
birlәşdirilmәlidir vә yaxud müstәqil bir Hökumәt olaraq qalmalıdır”. 
Әli Fuad Paşa Çiçerinlә danışıqlarda Naxçıvan mәsәlәsinin müzakirәsi barәdә maraqlı 
mәlumatlar vermişdir. 
Çiçerin Türkiyә nümayәndәlәri ilә görüşdә demişdi: 
“Biz, ermәnilәrlә bir saziş yapdıq. Mәtnini bu gün qәzetlәrdә yayınladıq. Bu sazişә 
görә, Naxçıvan ordumuzun (RSFSR ordusunun-T.K.) vә  Şahtaxtı  qәsәbәsi ilә Culfa, 
Şahtaxtı dәmiryol xәtti Ermәnistanın işğalında qalacaqdır. Ancaq bu tәdbir keçicidir”. 
Nümayәndә Heyәtinin başçısı  Bәkir Sami bәy dәrhal etiraz etmişdi . “Çiçerin, qısa 
bir: Keciçi bir şeydir, qәti deyildir dedi”. 
Çiçerin “Sarıqamış ilә Şahtaxtının türklәr tәrәfindәn qәti biçimdә işğalını qәbul edirdi. 
Bu işğal sırasında ermәnilәrin qәtlinә meydan verilmәmәsinә  tәminat istәyirdi. Bәkir 
Sami bәy, hәmin istәyә bu cavabı vermişdi. 
- Silahsız ermәnilәrin öldürülmәsi xatirimizdәn belә keçmәz,... Qarsda, Naxçıvanda 
vә Şahtaxtıda müsәlmanlara qarşı sürdürülәn qәtlә son vermәk lazımdır”. 
Türkiyә nümayәndә heyәti Leninlә görüşdә  dә Sovet hökumәtinin “Naxçıvan- 
Şahtaxtı  dәmiryolunu Ermәnistana tәslim etmәsinin heyrәt vә üzüntülәrimizә  sәbәb 
olduğunu” vurğulamışdı. Buna münasibәtini bildirәn Lenin demişdi: 

---

Tofiq Köçərli 
- 101 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
“Bәli, bunda bir haqsızlıq vә xәta oldu. Bununla birlikdә mәsәlә incәlәnmәkdә olub 
üç-dörd gün içәrisindә uyğun bir çözüm bulunacağından umutluyam”. 
Naxçıvan mәsәlәsindә  Nәrimanovun prinsipial mövqeyi, onun adından 
B.Şahtaxtinskinin Moskvada atdığı addımlar Rusiya-Türkiyә Moskva danışıqlarında 
Türkiyә nümayәndәlәrinin seçdiyi xәtt Moskvanın Naxçıvan mәsәlәsinә münasibәtinin 
dәyişmәsinә  vә  nәticә etibarı ilә Naxçıvana Azәrbaycan tәrkibindә muxtariyyәt 
verilmәsinә ciddi tәsir etmişdi. 
Onu da qeyd etmәk lazımdır ki, Çiçerin Şahtaxtı ilә Culfanın, dәmir yolunun 
Ermәnistan işğalında olmasını keçici bir şey sayarkәn, sәmimilik göstәrmәmişdir. 
Çiçerinin rәhbәrliyi altında tәlәsik Ermәnistanla müqavilә layihәsi hazırlanmışdı. Hәmin 
müqavilә layihәsindә Azәrbaycanın bütövlüyünә qәsd edilmiş vә Naxçıvanla Zәngәzurun 
Ermәnistana verilmәsi nәzәrdә tutulmuşdu. 
Bu antiazәrbaycan sövdәlәşmәsindәn Nәrimanov xәbәrdar olmuşdu. 
AK(b)P MK Siyasi bürosunun noyabrın 4-dә Stalinin vә Orconikidzenin iştirakı ilә 
keçirilәn iclası ehtimal ki, Nәrimanovun sәyi vә  tәkidi ilә  qәrara aldı: “Naxçıvanın vә 
Zәngәzurun Ermәnistana verilmәsi haqqında tәklif olunan maddә (Rusiya-Ermәnistan 
müqavilә layihәsindәki maddә-T.K.) nә siyasi, nә dә strateji cәhәtdәn sәrfәli deyildir”. 
Bununla Naxçıvandan imtina etmәk barәdә AK(b) P MK-nın 15 iyul tarixli qәrarı 
faktiki olaraq lәğv edildi. Gözlәmәk olardı ki, Stalinin iştirakı ilә qәbul edilәn bu qәrarla 
Naxçıvan vә  Zәngәzur barәsindә Azәrbaycan rәhbәrliyinin vә Stalinin rolu nәzәrә 
alınmaqla Moskvanın mövqeyi qәti müәyyәnlәşdi. Lakin noyabrın 9-da Bakıda Stalin 
Naxçıvan barәsindә ona verilәn suala cavab olaraq bildirdi: “Zәngәzurun vә Naxçıvanın 
kimә  mәxsus olması barәdә demәliyik ki, onları indiki Ermәnistan hökumәtinә vermәk 
olmaz, lakin orada Sovet hakimiyyәti yaransa vermәk olar”. 
Bu ikili mövqe Stalinin taleyüklü mәsәlәyә necә konyuktur vә yüngül yanaşmasını 
göstәrir. Hәm dә guya Naxçıvan mәsәlәsinin Ermәnistanın ziddinә hәllindә Stalinin “әn 
qaba tәzyiq” etmәsi barәdә iddianı tәkzib edir. 
Әn başlıcası, Stalinin belә cavabı Orconikidzeyә vә başqalarına әsas verirdi ki, sabah 
Ermәnistanda sovet hakimiyyәti qurulanda Naxçıvanın vә Zәngәzurun Ermәnistana veril-
mәsi mәsәlәsini tәzәdәn irәli sürsünlәr. 

---