Tofiq Xəzər
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 86 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə "Yarımçıq əlyazma"da Şah İsmayıl dövrünə qayıdış da, Şah İsmayıl obrazı da yazıçının bu istəyi gerçəkləşdirmə təşəbbüsünün variasiyalarından biridir. Tənqidi ədəbiyyatlarda romanın bu xəttində Şah İsmayılla bağlı tarixi həqiqətlərin, onun şəxsiyyətinin təhrif və ya inkarı ilə bağlı çox ciddi tənqidi fikirlərin səsləndiyini nəzərə alaraq, öncə bədii mətn materialı əsasında tarixi həqiqətin bədii həiqətə çevrilməsinin xüsusiyyətlərini aşkarlamağa çalışaq. Romanda Şah İsmayılın həyatı və hökmdar kimi fəaliyyəti bütün-lükdə yox, fraqmental olaraq təsvir obyektinə çevrilmişdir. Şah İsmayıl Çaldıran döyüşü ərəfəsində və zamanında bədii təsvir və təhlilin mərkəzinə çəkilir. Şah İsmayılla bağlı hissələrdə sücet xətti üç əsas obrazın taleyinə işıq salır: Şah İsmayıl, Lələ Hüseyn bəy, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 87 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Şah İsmayılın oxşarı Xızr. Hadisələr isə Şah İsmayılın bir- birinin ardınca əldə etdiyi tarixi qələbələrdən faciəvi Çaldıran döyüşünə doğru inkişaf edir. Əlbəttə, romanda Şah İsmayılın Çaldıran döyüşünə qədərki tarixi qələbələrinin təfsilatlı təsviri yoxdur. Ümumiyyətlə, epik təfsilat bu roman üçün səciyyəvi deyil. Əsərdə Şah İsmayılın tarixi qələbələrinə müəyyən işarələr var. Həmin işarələr bizə Çaldıran döyüşü ərəfəsinə gəlib çıxan hökmdarın böyük bir zəfər yolu keçməsi haqqında təsəvvür yaratmağa qadirdir (əlbəttə ki, bu zaman oxucunun Şah İsmayıl haqqında tarixi həqiqətlərə, onun böyük qələbələrinə dair məlumata malik olması nəzərə alınır). Şah İsmayılın Şeybani xan üzərindəki tarixi qələbəsi hökmdarın döyüşqabağı düşüncələrində oxucu yaddaşını oyadır və onunla birləşərək tarixi hadisənin kifayət qədər əhatəli məzmunda idrakına imkan verir: "Sabah ağır gün idi. Hərbi məşvərət çağırmışdı. Düşüncəsi, fikri-zikri Şahın son zamanlar ancaq özbək www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 88 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Şeybani idi. Bilmirdi nə üçün, amma onun əlindən zəncir çeynirdi." Romanda Şah İsmayılın Şirvan səfərinə də işarə var. Lakin bu işarə olub-keçmişlərin müəyyən münasibətlə xatırlanmasından ibarət olsa da, məntiqi idrakın gücü ilə bu nüans oxucuya(söhbət intellektual oxucudan gedir) çox şey deyir. Lakin "Yarımçıq əlyazma"da Şah İsmayılın və onun yaratdığı dövlətin taleyində böyük iz buraxan Çaldıran döyüşü ən müxtəlif rakurslardan bədii təhlilin predmeti olur. Bu döyüşlə bağlı epizodlarda biz Şah İsmayılı sözün həqiqi mənasında öz tarixi xarakterində görürük. Həm də Kamal Abdulla bu tarixi xarakteri konkret çizgi və detalların rəsmi vasitəsilə tamamilə canlı şəkildə təqdim edə bilir. Romanda oxuyuruq: "Osmanlı Sultan Səlimlə Şahın döyüşü Çaldıran adında bir kənd vardı, orda başladı. Şah özü döyüşə rəhbərlik edir, sərkərdələri cinahlara bölür, hücum, yaxud geri www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 89 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə çəkilmələri barədə əmrlər verirdi." Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyətin obyektiv və subyektiv səbəbləri tarixçilərin əsərlərində bütün təfərrüatı ilə öz əksini tapmışdır. Oxucu da bundan xəbərdardır. K.Abdulla romanda Şah İsmayılı son dərəcə ağıllı, hərbi işi bilən, ən çətin məqamlarda belə özünü itirməyən cəsur bir sərkərdə kimi təsvir edir. Gözümüzün önündə vəziy-yətdən asılı olaraq qəti qərarlar qəbul edən, qoşunun döyüş taktikasını tez-tez dəyişən, son ana qədər məğlubiyyətlə barışmaq istəməyən qəhrəman bir sərkərdənin obrazı canlanır. Döyüşün ən ağır məqamlarında kimsəyə hiss etdirmədən vuruş meydanına atılıb, cəsarətlə döyüşməsi və belə döyüşlərin birində düşmənin ən şöhrətli pəhləvanı Malbaşoğlunu qılıncla ikiyə parçalaması epizodları Şah İsmayılın tarixi xarakterini nəinki ən aydın cizgilərlə göstərir, həm də bu tarixi xarakteri bir qədər də dolğunlaşdırır və tamamlayır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 90 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Nəzərə alsaq ki, Şah İsmayılın cəsur döyüşçü və sərkərdə xarakteri haqqında eyni döyüş epizodu haqqında müxtəlif səciyyəli insanlar - Şah İsmayıla fərqli münasibət bəsləyən Lələ Hüseyn bəy və Xızr (epizodun danışıldığı məqamda isə Şah) danışır, onda bu epizodun çılpaq həqiqət olmasına heç bir şübhə qalmır. Yeri gəlmişkən, orasını da deyək ki, həqiqətin bu şəkildə təqdimi K.Abdullanın romanının davamlı üslub xüsusiyyətlərin- dən biridir. Şah İsmayılın tarixi şəxsiyyət və hökmdar kimi xarakterinin dolğunluğu ilə təqdimində ətrafdakıların ona münasibəti də əhmiyyətli rol oynayır. Bu baxımdan Lələ Hüseyn bəy obrazı romanda xüsusi məna yükünə malikdir: "Lələ göz qoyub fikir vermişdi. Şah nə qədər kəskin, cəsarətli, heç kimin günahından Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|