Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
azadlığa ruhlandıran qüdrətli qüvvə idi. Bu, şanlı- şövkətli əcdadlar və xalq qəhrəmanları barədə povest – “Manas” dastanı idi. Düşmənlər asimanın qüvvətli vergisini – şairanə sözü lazımınca qiymətləndirmədilər. Onlar asiliyin səbəbini aşkara çıxaranda, sadəcə bütün qırğız nəslini qırmaq qərarına gəldilər ki, müstəqillik və itaətsizlik fikrini hətta həyatdan köklü-köməcli dartıb qoparsınlar. Təsadüfən balaca oğlan Caysan – şair Irımanın oğlu xilas oldu. Uşaq atasından şair təbini miras almışdı. Əfsanəyə əsasən, sonralar o Manasın qırx məsləkdaşından biri kimi böyük pəhləvanın qəhrəmanlıqlarından insanlara ilk danışan olub. Əfsanədə onun şairanə təbi haqqında deyilir ki, şair günün yarısını ancaq yurtanın içindəki avadanlığı, bəzək-düzəyi tərənnüm etməyə qabil idi. “Manas” eposu bizə bu sayaq gəlib çatmışdır. Sonradan böyük manasçıların bütöv pleyadası yaranmışdı – Çoyükə, Şapak, Moldobasan, Gəldibəy, Balıkooz, Tınıbəy və b. Manasçı heç vaxt öyrənilmişi təkrarlamır, ənənəvi epizodları, məşhur süjetləri öz baxımından, öz sözləri ilə izhar edir. Süjetin əvvəllər ərz olunduğu ana xəttini əlində əsas tutan manasçı təfərrüatları öz dili ilə ərz edir, ayrıca təzahürləri başa salır, hətta bəzi qəhrəmanların surətlərini öz səpkisindən traktovka edir. Maraqlıdır ki, manasçıların hamısı nəqletmə vergisinin peyda olmasını eyni cürə izah edirlər. Söhbət, bir qayda olaraq, yuxuda məchul bir qüvvənin zühuru və Manasın hünərləri barədə söyləməyə təkan verən məqamdan gedir. Bu zaman çoxları etiraf edirlər ki, Manas haqqında nəql edəndə sanki bu hadisələrin biixtiyar şahidləri olur və bütün qəhrəmanları canlı adamlar kimi görürlər. Məs., manasçı Tınıbəy Manas barədə dastanların nəqlinə meylinin səbəbini və bu unikal yaradıcılıq növünə naqafil oyanan istedadını izah edəndə, inanılmaz, fəqət maraqlı tarixçə danışdı. Bir dəfə, uzaq yoldan bərk yorulanda, çəmənlikdə uzanıb bərk yuxuya gedir. Yuxusunda Manas özü başda olmaqla süvariləri görür. Təama oturan Manas döyüşçülərinə Tınıbəyə bal verməyi əmr edir. Maraqlısı odur ki, buna qədər Tınıbəy balı heç vaxt yeməmişdi və dadını bilmirdi. Minnətdarlıqla balı götürən Tınıbəy ehtiyatla əsgərlərdən sahibin adını soruşmağa başlayır. Şaşırdıcı cavabı eşidən Tınıbəy Manasa və məsləkdaşlarına yaxınlaşmağa cəhd göstərən anda, onlar ayağa sıçrayıb göz qırpımıda atların belinə atılaraq gözdən itirlər. Tınıbəy onlara çatmaq istəsə də, hər şey əbəs idi. Həm də Tınıbəy yuxuda “Manas”ın bötöv fəsillərini ucadan oxumağa başlayır, səhər oyananda isə güclü təpər və Manasın hünərləri barədə oxumaq ehtirası hiss edir. Tınıbəy bütün gecəni sərasər oxuyur. Bu minvalla da ona manasçı-ravi vergisi verilir. Ən görkəmli manasşünas rejissorlardan sandığım M.Ubukeyevin sözlərinə görə, Manasla ümumiyyətlə çox qeyri-adi şeylər bağlıdır. Axı hər bir manasçının peyda olması – xüsusi təzahürdür. Hərgah onlardan kimsə Manas dastanını oxumaqdan imtina edirdisə, tezliklə həyatını itirirdi. Akademik K.Karasayevin uşaqlıq haqqında xatirələrində 1916-cı ilin faciəvi hadisələrinin təsviri var. Onun həyatına öz taleyindən yaşadığı müdhiş söz – soyqırım daxil olmuşdur. Qırğızların Çindən qaçışı və qayıdışı. Uzun və qanlı yol. Yollarda atılmış minlərlə nəş və cənazələri gəmirən ac köpəklər... Qısa müddət ərzində qırğız xalqının 40% məhv edilmişdi. Karasayev xatırlayırdı ki, yolda qaçqınlara manasçı Çoyükə ürcah olur. O da hamı kimi aclıqdan üzülmüşdü, ayaq üstə dayanmağa taqəti yox idi. Amma hər şeyə rəğmən, axşamlar adamları başına yığıb Səxavətli Manas barədə hekəyətlər söyləyirdi. Yeddi axşam manasçı adamlara “Manas”ı danışdı. Aclığı unudan insanların ruhu dirçəldi, onlar dəyişildilər. Sözün tilsimli qüvvəsi məşəqqət çəkmiş insanların yaralı ürəklərinə məlhəm qoydu. Manasçıya qulaq asan adamlar tezliklə Vətənlərinə qayıtmaq, yurd-yuva salmaq, ocaq yandırmaq, heyvanat saxlamaq, övladlarının gələcəyini düşünmək barədə arzulamağa başladılar... Vətənlərini itirmiş insanlar Manası itirməmişdilər! Ürəklərində Manasın ruhunu dirçəldibən onlar milləti qaldırırdılar. Ona görə hesab olunur ki, qırğızlar – sözün sehrli gücündən doğulmuş millətdir. Elə bu da mənim azadlıqsevər xalqımın asiliyinin və yenilməzliyinin əsas tinətidir. Eposdan bu sətirlər sevimli atalar sözlərinə və zərbül-məsəllərə çevrilmişdir: Dehqanın gücü, işində yaşar, Budanın gücü, tərində yaşayar, Madyanın gücü, yalında yaşar, Küləyin gücü, əsəndə yaşar. Küləkdə bulud gücü yaşar, Leysanda külək gücü yaşar, Çovğunun gücü, sazaqda yaşar, Arvadın gücü, ərində yaşar... Səxavətli Manasın ruhu bütün zamanlarda xalqımıza qanad verərək onu xarüqələrə ruhlandırır. Yəqin, Manasın ruhu sayəsində biz nəhayət, müstəqilliyimizi əldə edə bilmişik. Özüm – manasçı istedadının böyük 39 pərəstişkarıyam və şübhə etmirəm ki, eposun ravisinin hekayətini həyəcansız dinləyə bilən bir qırğız tapılsın. Üç sutka sərasər yüksək bədii səviyyədə dastanı əzbərdən söyləyən adamın gücü haradan aldığını təsəvvürə sığışdırmaq mümkünat xaricindədir. Həqiqətən, bu insanlar Xaliq tərəfindən seçilmişlərdir. Bir dəfə şair Cəlil Sadıkov mənə söylədi ki, manasçı çulğalayıcı hekayəti ilə hətta təbiətə də sirayət etməyə qadirdir və özünün şahidi olduğu əcaib bir hadisəni danışdı. Cavanlığında tez-tez qələm qardaşları ilə sadə adamlarla görüşlərə – söhbətləşməyə, təzə şeirlərini oxumağa gedirdi. Camaat həmişə manasçı Sayakbayla görüşü xüsusi həvəslə gözlərdi. Bir dəfə Sayakbay görüşün təşkilatçılarının çox güclü ziyafətindən sonra sadəcə camaatın qarşısına çıxmaq üçün ayaq üstə dura bilmirdi. Ancaq dostları onu xalqın gözünə görünməyə yola gətirdilər, səhnəyə kreslo çıxardılar, ravinin yerini rahatladılar. Sayakbay nəqlini ən əvvəldən yox, “Teytorunun çabılışı” – ən güclü çaparların cıdırından bəhs edən fəsildən başladı. Manasçı ən yaxşı qaçağan Teytorunun gerilədiyi məqama çatanda, camaat gözyaşı tökdü. Qəfildən yağış başladı. Manasçının səsinin ahəngi dəyişdi, hekayətində vaqiələr digər məcraya düşdü. Yarış səhnəsindən özü təbə gəlmiş böyük manasçı qollarını çırmalayıb oturduğu yerdən sıçradı, onunla bahəm adamlar da ayağa qalxdılar. O dərəcədə nəql insanları öz ağuşuna alıb çulğalamışdı. Budur, məğrur Teytoru son qüvvəsini toplayıb qaçışını sürətləndirdi və birinci gəlib çatdı! Dinləyənlərin bənizi fərəhdən nurlandı, həmin andaca yağış kəsdi, günəş boylandı. Sanki insanların təbiətlə qovuşması baş vermişdi. Manasçının nəqli adamlara elə təsir bağışlamışdı ki, hər biri özünü ötüb keçmiş günlərin iştirakçısı duymuşdu. Bu, əsil triumf idi – həm Sayakbayın, həm xalqın, həm də Səxavətli Manasın özünün. Şair Cəlil Sadıkov Sayakbay Karalayevə həsr olunmuş şeirində yazır ki, manasçı sözünün qüvvəsi ilə hətta azarlı uşağa şəfa verə bilər. Emosional nəqli ilə xəstənin başını qatır və ona mütləq tezliklə sağalacığını təlqin edirdi. Manasçının nəqli ağlayıb-sıtqayanları saktləşdirir, tənbəlləri hərəkətə gətirir, insanda yaxşı hisslər oyadır, getməyə tələsənləri cazibə qüvvəsinin altına çəkib salır. Hərgah Sözün ilahi mənşəyi, başlanğıclar başlanğıcı barədə danışılırsa, manasçının vergisi buna ən yaxşı isbatdır. Kanıkey Semeteyə atası – Manas bahadır, xalqı qırğızlar, doğma Talas torpağı barədə danışır: Oğlum, sənə nəğmə Söyləyirəm Talasdan. Ot-ələfli torpaqdan, Meşəli təpələrdən. Dağ yamacında maral, Keçi kimi, qoyun kimi, Kolluqlarda, sıldırımda, Qarnıtox dincəlir, bax, Doğulub böyümüşsən, O cavan diyarda sən... Varı çox, sərvəti çox, Ecazı onlardan çox. Çeşməsi göz yaşı tək, Dağda irmaq oxuyar, Alma ağacda bol-bol, Vadilərdə axar çaylar. Quşlar Talasda yuva qurar, Uca tozağaclarında, bax. Sürətlidir quş qatarı, Yola hazır, göyə hazır... Möcüzə torpağı gözəl! Yada saxla, oğul, bu yerlərdə Sənin xalqın qırğızlardır. Orda gümüş də çox, Dəmir, qurğuşun da bol... (“Manas” dastanından parça) Şair Arstan bəy-ırçı bildirir ki, uzaq keçmişdə yaşamış manasçı Gəldibəy təbiətə gözgörəsi təsir etməyə qadir idi. Onun hekayəti dinləyicilərini çulğalayıb keçmişin faciəvi anlarına aparanda, külək qalxır, tufan qopur, lərzəyə gəlmiş yurtanın divarları arxasında göy guruldayır, at dırnaqlarının tappıltısı eşidilirdi. Aulu qəfildən fırtına ağuşuna alır, tüğyan edən təbiət qüvvələrinin arasından naməlum süvarilər zahir olurdu... Lakin sevincli vaqiələrdən söyləyəndə, hər şey səngiyir və zərrin günəş parlayırdı. Deyirlər, Gəldibəy nəqli ilə hətta qadının ağır doğuşunu da yüngülləşdirməyi bacarırımış. Ümumiyyətlə, qədim dastanın raviləri ilə tilsimli qüvvələr bağlıdır. Manasçı Saqımbay Orozbakov məs., çar II Nikolayın həlakətini öncədən görmüşdü. İlk dəfə əlinə çarın portreti basılmış Rusiya rublunu alan manasçı hökmdarın boyunsuz və çiyinsiz təsviriniə diqqət yetirmişdi. Akının rəyinə görə isə bu, çox pis əlamət idi. Bu zaman manasçı qəti şəkildə bildirmişdi ki, çar həlak olacaq, Allah eləsin, az qan tökülsün! Bəs ravilərin yuxusuna gələn, onların gələcək bəxtini bildirənlər? Onlardan sonra insanda şairanə, 40 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|