193
Sözün bu yerində Mirəli Seyidovun ―Azərbaycan mifik
təfəkkürünün qaynaqları‖ adlı monoqrafiyasından bir sitatı
yenidən təkrar etməyə ehtiyac var:
“Son vaxtlara qədər Azərbaycanın bir çox yerlərində ağac
pirləri olmuşdur. Həmin pirlər əsasən uşaq - doğum pirləri ki-
mi də məşhurdur. Buraya doğmayan qadınlar övlad arzusu ilə
gəlib tapınar, səcdəyə düşərmişlər” (Seyidov, 1983, s. 37-38).
Azərbaycandan toplanmış ―Keçəl və dayısı‖ adlı bir əfsa-
nədə bildirilir:
“...Dağın üstündə böyük bir ağac var, o ağac pirdi. Gərək
ona yaxın getməyəsən. On beş metr aralıda dayanasan. Qolla-
rını açasan, çağırasan. Özü də çağıranda səs verir. ”Ay pir “
deyəndə səs verir, ona nə sözün var ürəyində deyirsən, apar-
dığın ayın-oyunu da qoyursan yerə, dala baxmadan qayıdıb
gəlirsən” (Azərbaycan folkloru antologiyası, 2005, s. 309).
Qoroxovun qeydə aldığı mifdən belə görünür ki, ağac təkcə
insanın əcdadı kimi yox, bütün canlı varlqların, o cümlədən hey-
vanların ulu əcdadı kimi gözdən keçirilir:
Bu ilk insan – Ağ oğlan duyğulanıb hisslənmiş,
Ağaca üz tutaraq ona belə səslənmiş:
“Ey mənim sayqıdəyər , gözəl, ulu tanrıçam,
Mənə həyatı verən, ey mənim böyük anam.
Varlığım, nəyim varsa, hamı sənlə dolmuşdur,
Dünyadakı varlıqlar-hamı səndən doğmuşdur
(Ögəl, 2006, səh. 115-117)
Bu fakt Azərbaycan dekorativ sənətinin, xüsusən də xalça-
larımızın əsas və əvəzsiz bəzək elementlərindən biri kimi çıxış
edən ―vağ-vağı‖ naxışının daşıdığı mifoloji semantikanın məz-
mununu daha yaxşı dərk etməyimizə kömək edir. Ağac budaqla-
rını və hər budaqda meyvəni əvəz edən quş və heyvan başla-
rından ibarət olan bu naxış barədə Lətif Kərimov ətraflı məlumat
vermişdir (Керимов, 1983, с. 92-93).
B.Ögəl türklərin (qərbi hunların və altaylıların) göy tanrısı-
nın məkanını göstərəndə «Dünya və Göy Ağacı»nın təsvirini
verir:
194
“Gök yüzüne doğru büyük bir çam ağacı yükseliyordu.
Gökleri delip çıkan bu ağacın tepesinde ise Tanrı Bay-Ülgen
otururdu. Şaman davullarındakı bu ağacların kökleri dünyada
değil; daha ziyade göğün başladığı yerden itibaren başlıyordu”
(Ögel, 1989, s. 90-91).
Xakasların təsəvvüründə də ağac ―insan‖, ―insanın canı‖,
―soy uruq‖ məfhumlarını ifadə edir (Bəydili, 2003 b, s.18). Te-
lenqitlər də inanırdılar ki, hər ağacın ezzе-sahibi, ruhu var. Оn-
ların inamına görə ağacın ezzi-sahibi ruhu (aqaştın ezzi) insan
taleyini himayə edir (Seyidov, 1984, s. 31).
Mövzumuz baxımından Minusinsk tatarlarından qeydə alın-
mış bir dastanda söylənilənlər də xüsusi maraq doğurur, belə
məlum olur ki, sözügedən ağacın aşağı hissəsi yeraltı dünyada -
cəhənnəmdə yerləşir:
Çox-çox əski çağlarda qəhrəman bir qız varmış,
Adı Kubayko imiş, yer üzündə yaşarmış.
Bir gün savaş zamanı qızın qardaşı ölmüş,
Qız bu halı görüncə, sanki, dəliyə dönmüş.
Ölülərin xanıymış İrlə xan adlı bir xan,
Heç bir kimsə yox imiş məskənini tanıyan.
Qardaşının meyidi üstündə ağlar ikən,
Heç bir kimsə yox imiş məskənini tanıyan.
Qırx başlı bir öküzə İrlə xan minib gəlmiş,
Ölən ərin başını oğurlayaraq getmiş.
Cəsəd başsız olanda ölülər dirilməzmiş,
Nə bir həyat iksiri, nə də can verilməzmiş.
Qız qardaşını qoyub, xanın dalnca düşmüş,
Yerin altına enmək belə ağlına düşmüş.
“Amma necə gedim mən?” deyə hər yana qaçmış,
Yurddan biri gələrək bu fikri qıza anlatmış:
“Bu yolla düz gedərsən, sapma bu yoldan,” demiş,
“Gedərkən baxma, saqın, heç sağa-sola” demiş:
Sən bu yolla gedib bir çaya varacaqsan,
Cayın hər iki yanında dağlar görəcəksən.
Bu, çox böyük çaydır, dağlar arasından axır,
195
Sahilindəki dağlar, sanki, göylərə ucalır.
Bu dağın kənarında sular axır hikkəli,
Daşdan bir ev də vardır, ətrafı qırx köşəli.
İrlə xanın evidir, xan özü orda durur,
Bu xanı axtaranlar ancaq orada bulur.
Bir qara ağac vardır bu evin lap önündə,
Doqquz ağac yüksəlir bu ağacın kökündə.
Bu doqquz ağacın da hamısı xan malıdır,
Bu xanın qazığıdır, atı ona bağlayır”.
Bu sözlərdən sonra qız yola çıxır, yol alır,
Az-uz gedir, yorulur, nəhayət, evə varır.
Evə girməzdən əvvəl ətrafa yaxşı baxır,
Ağacın üzərində bir yazı görüb oxur.
Tanrı qutsal ağaca kitabə vurmuş imiş,
Bura gələnlərə belə buyurmuş imiş:
“Bil ki, Böyük Tanrıdr bu ağacı yaradan,
Yaradıldı bu ağac göylə, yerlə həmzaman”.
Heç kimsə görməmişdir bu yerə canlı gəlsin,
Hələ insan oğlunun ayağı bura dəysin...
(Ögəl, 2006, səh. 127-128)
Məlum olduğu kimi, animizm ilkin dini təsəvvürlərin əsa-
sında duran elə bir inkişaf mərhələsidir ki, bütün varlıqlarda ru-
hun mövcudluğuna inanışa əsaslanır. Animizmin ilk elmi təhli-
lini verən E.Teylor təlim kimi götürəndə onun nəzəri əsasında
iki ehkamın durduğunu vurğulayırdı: birincidə ruh varlığın məh-
vindən, daha doğrusu, daşıdığı cismin ölümündən sonra da mad-
di həyatda fəaliyyətini davam etdirir, ikincidə isə bədəndən ay-
rılıb gerçək dünyanı tərk edir və ilahi aləmin yüksəkliyinə qal-
xır. Animizmdə təbiət qüvvələri, bitkilər, bir çox cansız pred-
metlər, heyvanlar şüurlu başlanğıca malik hesab edilir və fövqəl-
təbii xüsusiyyətlərin icraçılarına çevrilir. Animistik görüşlər
Azərbaycanda hər sahədə özünə geniş yer almışdır. Folklorun
epik, lirik ənənəsində, mərasimlərdə, oyun və tamaşalarda, canlı
danışıqda, eləcə də mədəniyyətin bütün formalarına aid nümu-
nələrdə cansız varlıqların şüurlu başlanğıca malikliyi ideyasına
Dostları ilə paylaş: |
