Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 504
Mirzə İbrahimov Úàâèäè éàä åäÿðêÿí
n beş-on altı yaşından ədəbiy- yata maraq göstərməyə, yeni ədəbi əsərləri böyük həvəslə izləməyə başlayan iyirminci illər gəncliyinin se- vimli yazıçılarından biri Hüseyn Cavid idi. O dövr ictimai həyatımızda sinfi zülm, bərabərsizlik, mədəniyyətsizlik, gerilik, cəhalət əleyhinə, yeni iqtisadiy- yat və ictimai münasibətlər, yeni həyat və mədəniyyət, yeni düşüncə və əxlaq, yeni ədəbiyyat və incəsənət uğrunda qızğın mübarizə dövrü idi. Bu mübarizə həyatın bütün sahələrini əhatə etmişdi və çox kəskin idi. Bunun da səbəbi aydındır: Köhnə həyat, onun formaları və əxlaq normaları, onları təmsil edən sinif- lər tamamilə aradan getməmişdi, canlı adamların simasında mü- qavimət qüvvəsini fəal şəkildə büruzə verirdi. O dövr gəncliyini və ümumiyyətlə cavan, qoca, qadın, kişi, bütün ədəbiyyat və teatr həvəskarlarını Hüseyn Cavid yaradıcı- lığında cəzb edən nə idi? Bu suala çavab axtaran fikrim məni o zamanlara qaytarır, bir yerdə işlədiyimiz, bir rayonda yaşadığımız və tez-tez görüşdü- yümüz, cəmiyyəti məşğul edən məsələlər barədə müzakirə və mübahisələr apardığımız adamlar, onların istək və ehtirasları xə- yalımda canlanır. Baxmayaraq ki, o zaman Cavidin əsərləri bir sıra qızğın mübahisələr oyadırdı, hətta jurnal və qəzetlərdə o dövrdə diqqəti cəlb edən bəzi tənqidçi və ədəbiyyatçılar tərə- findən atəşə də tutulurdu, geniş oxucu kütləsi, onların içərisində biz yeniyetmələr də bu əsərləri oxuyur və onlardan ləzzət alırdıq... Nə tapırdıq biz Cavidin əsərlərində? Orada bizi cəzb edən nə idi? O
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 505
Yox, Cavid cəmiyyətin həyatını çalxalandıran ictimai-siyasi məsələlər barədə dərhal, fəal şəkildə, həm də hakim fikrin mövqeyindən səs verən yazıçılardan olmamışdır. Cavidin o zamankı əsərləri ilə həyatdakı mübarizələr arasında canlı əlaqəni əks edən zahiri əlamətlər o qədər də gözədəyimli deyildi. Lakin bu əlaqə çox dərin və üzvi şəkildə olduğundan Cavidin şeirləri, xüsusən dramları bizə intuitiv təsir göstərirdi, maqnit kimi bizi cəzb edirdi, həyəcanlandırırdı, düşündürürdü, fikrimizi hara isə ucalara qanadlandırırdı. Xəyalımızda füsunkar bir aləm, işıqlı həyat səhnələri açırdı. Bəli, romantizm! Romantizm? Cavidin pak insaniyyət duy- ğuları ilə dolu olan romantik poeziyası, romantik poetik təfəkkürü və arzuları iyirminci əsr bəşər tarixinin, bəşər fikri və ehtiras- larının ən uca, ən yüksək zirvəsini təşkil edən inqilabın roman- tikası ilə harada isə qovuşur, inqilabın yüksək humanizmi ilə həmahəng səslənərək zülmdən, cəhalətdən, fanatizmdən azad olan bir cəmiyyət qurmağa başlamış insanların ürəyini, ruhunu oxşa- yırdı. Ona görə də sənət əsərlərinin bu və ya digər ideallarla əlaqəsini müəyyən etmək istərkən yalnız zahiri oxşarlıqları, fikrin sözdə açıq ifadəsini deyil, onun obrazlar, simvollarla ifadəsini, ideallarla hissi əlaqəsini və insanın hisslərinə, ehtiraslarına necə təsir etdiyini, oxucu ürəyində nə cür həyəcanlar oyatdığını da nəzərə almaq lazımdır. Yuxarıda dediyim dövrdə, yəni iyirminci illərdə biz iqtisa- diyyat və mədəniyyətcə qabaqcıl Avropa ölkələrindən çox geri qalmış bir ölkəni arabadan, xışdan, neft lampasından, feodal geril- iyindən, savadsızlıqdan, məktəbsizlikdən, işsizlikdən, ehtiyacdan, çadradan qurtarıb hər cəhətdən yüksək inkişaf yoluna çıxarmağa səy edirdik, həm də istəyirdik nə əzənlər, nə də əzilənlər olsun! Humanist idealdır? Bəli! Çünki bütün bunlar humanizmin mərkəz problemi olan insan şəxsiyyətini görülməmiş dərəcədə ucaldır, qaldırır, onun mənliyini, şüurunu zülm və fanatizm, cəhalət və nadanlıq buxov- larından azad edir. Bu cəhətdən Cavidin əsərləri böyük həyati əhəmiyyətə və təsir qüvvəsinə malik idi və indi də öz dərin hu-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 506
manist məzmunu, işıqlı fikir və idealları ilə insanları düşündürən, onların ürəyinə, mənəvi aləminə güclü təsir göstərən əsərlərdir. Həm də gözəl, oynaq və obrazlı dili, yüksək bədii keyfiy- yətlərilə Cavidin poeziyası gənclik illərindən bizi valeh etmiş, həyatımıza, mənəvi aləmimizə daxil olmuşdu. Onun “Şeyx Sənan”, “İblis” kimi əsərlərindəki bir çox beytləri, aforistik ifadələri dilimizin əzbəri idi, bir sıra səhnələr və epizodlar xəyalı- mızdan çəkilməzdi. O zaman müstəmləkələrdə – Çində, Hindis- tanda və başqa yerlərdə xalqların azadlıq mübarizələri qızışırdı, imperialistlər hər yerdə silaha əl atır, zülmə və istismara qarşı ayağa qalxmış xalqların hərəkatını qan dəryasında boğurdu, orda- burda ara vermədən soyğunçu müharibələr törədirdi. O zaman Cavidin beytləri bizim qulağımızda romantik bir musiqi parçası kimi, himn kimi səslənirdi:
Xüsusilə “Şeyx Sənan” faciəsi bizim ən çox sevdiyimiz və əzbər bildiyimiz əsərlərdən idi. Bu ölməz sənət incisi xəyalımızda həyatın, insanın mənəvi aləminin rəngarəng səhnələrini açırdı, fikrimizi dünyanın və həyatın hələ dumanlı şəkildə də təsəvvür etmədiyimiz cəhətlərinə yönəldirdi, qəlbimizdə varlığın sirlərini anlamaq, fəlsəfi idrak duyğusunu gücləndirirdi. Biz “Şeyx Sənan”dakı dərviş surətinin sözlərini demək olar ki, təkrardan yorulmurduq:
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|